Artykuł 3 - określenie definicji wypadku przy pracy i jego rodzajów

Art. 3. 1. Za wypadek przy pracy uważa się nagłe zdarzenie wywołane przyczyną zewnętrzną powodujące uraz lub śmierć, które nastąpiło w związku z pracą:

1) podczas lub w związku z wykonywaniem przez pracownika zwykłych czynności lub poleceń przełożonych;

2) podczas lub w związku z wykonywaniem przez pracownika czynności na rzecz pracodawcy, nawet bez polecenia;

3) w czasie pozostawania pracownika w dyspozycji pracodawcy w drodze między siedzibą pracodawcy a miejscem wykonywania obowiązku wynikającego ze stosunku pracy.

2. Na równi z wypadkiem przy pracy, w zakresie uprawnienia do świadczeń określonych w ustawie, traktuje się wypadek, któremu pracownik uległ:

1) w czasie podróży służbowej w okolicznościach innych niż określone w ust. 1, chyba że wypadek spowodowany został postępowaniem pracownika, które nie pozostaje w związku z wykonywaniem powierzonych mu zadań;

2) podczas szkolenia w zakresie powszechnej samoobrony;

3) przy wykonywaniu zadań zleconych przez działające u pracodawcy organizacje związkowe.

3. Za wypadek przy pracy uważa się również nagłe zdarzenie wywołane przyczyną zewnętrzną powodujące uraz lub śmierć, które nastąpiło w okresie ubezpieczenia wypadkowego z danego tytułu podczas:

1) uprawiania sportu w trakcie zawodów i treningów przez osobę pobierającą stypendium sportowe;

2) wykonywania odpłatnie pracy na podstawie skierowania do pracy w czasie odbywania kary pozbawienia wolności lub tymczasowego aresztowania;

3) pełnienia mandatu posła lub senatora, pobierającego uposażenie;

3a) (uchylony)

4) odbywania szkolenia, stażu, przygotowania zawodowego dorosłych lub przygotowania zawodowego w miejscu pracy przez osobę pobierającą stypendium w okresie odbywania tego szkolenia, stażu, przygotowania zawodowego dorosłych lub przygotowania zawodowego w miejscu pracy na podstawie skierowania wydanego przez powiatowy urząd pracy lub przez inny podmiot kierujący, pobierania stypendium na podstawie przepisów o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy w okresie odbywania studiów podyplomowych;

5) wykonywania przez członka rolniczej spółdzielni produkcyjnej, spółdzielni kółek rolniczych oraz przez inną osobę traktowaną na równi z członkiem spółdzielni w rozumieniu przepisów o systemie ubezpieczeń społecznych, pracy na rzecz tych spółdzielni;

6) wykonywania pracy na podstawie umowy agencyjnej, umowy zlecenia lub umowy o świadczenie usług, do której zgodnie z Kodeksem cywilnym stosuje się przepisy dotyczące zlecenia;

6a) wykonywania pracy na podstawie umowy uaktywniającej, o której mowa w ustawie z dnia 4 lutego 2011 r. o opiece nad dziećmi w wieku do lat 3 (Dz. U. z 2019 r. poz. 409 i 730);

7) współpracy przy wykonywaniu pracy na podstawie umowy agencyjnej, umowy zlecenia lub umowy o świadczenie usług, do której zgodnie z Kodeksem cywilnym stosuje się przepisy dotyczące zlecenia;

8) wykonywania zwykłych czynności związanych z prowadzeniem działalności pozarolniczej w rozumieniu przepisów o systemie ubezpieczeń społecznych;

9) wykonywania zwykłych czynności związanych ze współpracą przy prowadzeniu działalności pozarolniczej w rozumieniu przepisów o systemie ubezpieczeń społecznych;

10) wykonywania przez osobę duchowną czynności religijnych lub czynności związanych z powierzonymi funkcjami duszpasterskimi lub zakonnymi;

11) odbywania służby zastępczej;

12) nauki w Krajowej Szkole Administracji Publicznej im. Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej Lecha Kaczyńskiego przez słuchaczy pobierających stypendium;

12a) kształcenia się w szkole doktorskiej przez doktorantów otrzymujących stypendium;

13) wykonywania pracy na podstawie umowy agencyjnej, umowy zlecenia lub umowy o świadczenie usług, do której zgodnie z Kodeksem cywilnym stosuje się przepisy dotyczące zlecenia, albo umowy o dzieło, jeżeli umowa taka została zawarta z pracodawcą, z którym osoba pozostaje w stosunku pracy, lub jeżeli w ramach takiej umowy wykonuje ona pracę na rzecz pracodawcy, z którym pozostaje w stosunku pracy;

14) (uchylony)

4. Za śmiertelny wypadek przy pracy uważa się wypadek, w wyniku którego nastąpiła śmierć w okresie nieprzekraczającym 6 miesięcy od dnia wypadku.

5. Za ciężki wypadek przy pracy uważa się wypadek, w wyniku którego nastąpiło ciężkie uszkodzenie ciała, takie jak: utrata wzroku, słuchu, mowy, zdolności rozrodczej lub inne uszkodzenie ciała albo rozstrój zdrowia, naruszające podstawowe funkcje organizmu, a także choroba nieuleczalna lub zagrażająca życiu, trwała choroba psychiczna, całkowita lub częściowa niezdolność do pracy w zawodzie albo trwałe, istotne zeszpecenie lub zniekształcenie ciała.

6. Za zbiorowy wypadek przy pracy uważa się wypadek, któremu w wyniku tego samego zdarzenia uległy co najmniej dwie osoby.

W myśl tego przepisu za wypadek przy pracy uważa się nagłe zdarzenie wywołane przyczyną zewnętrzną powodujące uraz lub śmierć, które nastąpiło w związku z pracą:

• podczas lub w związku z wykonywaniem przez pracownika zwykłych czynności lub poleceń przełożonych,
   
• podczas lub w związku z wykonywaniem przez pracownika czynności na rzecz pracodawcy, nawet bez polecenia, 
   
• w czasie pozostawania pracownika w dyspozycji pracodawcy w drodze między siedzibą pracodawcy a miejscem wykonywania obowiązku wynikającego ze stosunku pracy.

Za uraz, o którym mowa, uważa się uszkodzenie tkanek ciała lub narządów człowieka wskutek działania czynnika zewnętrznego. Mogą to być zatem m.in. skaleczenia, rany, złamania, jak również utrata części ciała (amputacja), oparzenia, odmrożenia, zatrucia, zakażenia, skutki działania dźwięku, skrajnych temperatur, oświetlenia oraz promieniowania. Do urazów można zaliczyć także wstrząs psychiczny jako ostrą reakcję na stres. Samo doznanie urazu nie musi skutkować niezdolnością do pracy (zwolnieniem lekarskim). W związku z tym pracownik, który na skutek wypadku doznał urazu, może nie korzystać ze zwolnienia lekarskiego. Za wypadek przy pracy zostanie zatem uznane zdarzenie niebędące przyczyną czasowej niezdolności do pracy, ale powodujące u poszkodowanego uraz (np. skaleczenie). Oprócz tego z wypadkiem przy pracy jest utożsamiana także czasowa niezdolność do pracy związana ze zdarzeniem jakiemu uległ pracownik. Podstawą do uznania zdarzenia za wypadek przy pracy jest więc również niezdolność do pracy spowodowana chorobą będącą konsekwencją danego zdarzenia.

Nagłość zdarzenia, o którym mowa w art. 3 ust. 1 ustawy wypadkowej, odnosi się do konkretnego zdarzenia, a nie do jego przyczyny. W praktyce przyjmuje się, że nagłym jest takie zdarzenie, które przebiega w czasie nie dłuższym niż trwanie dnia pracy. Sąd Najwyższy w wyroku z 18 marca 1999 r. (sygn. akt II UKN 523/98, OSNP 2000/10/396) stwierdził, że: "Nie jest wypadkiem przy pracy zdarzenie, którego następstwa chorobowe występują po okresie znacznie przekraczającym jedną dniówkę roboczą.". Wypadkiem przy pracy nie będzie zatem długotrwałe oddziaływanie na organizm pracownika szkodliwych warunków zatrudnienia doprowadzających do nagłego ujawnienia się skutku chorobowego. Dla oceny, czy zdarzenie jest wypadkiem przy pracy, nie ma znaczenia data, w której poszkodowany zgłosił się do lekarza oraz symbol choroby umieszczony na zwolnieniu lekarskim (por. wyrok SN z 13 maja 1997 r., sygn. akt II UKN 115/97, OSNP 1998/5/159).

Wypadku przy pracy nie należy mylić z chorobą zawodową, o której będziemy pisali, omawiając art. 4 ustawy wypadkowej.

Przepisy ustawy wypadkowej nie definiują zewnętrznej przyczyny wypadku. Przyjmuje się, że może nią być każdy czynnik zewnętrzny pochodzący spoza organizmu poszkodowanego pracownika, zdolny - w istniejących warunkach - wywołać szkodliwe skutki, w tym pogorszyć stan zdrowia pracownika dotkniętego już schorzeniem samoistnym (por. wyrok SN z 18 sierpnia 2009 r., sygn. akt I PK 18/09). Do czynników, o których mowa, może być zaliczona m.in. niewłaściwa organizacja pracy lub stanowiska pracy, brak albo niestosowanie środków ochrony indywidualnej, nadmierny wysiłek fizyczny, śliska powierzchnia podłogi, agresywne zwierzę.

Zewnętrzną przyczyną wypadku przy pracy będzie również wykonywanie codziennych obowiązków pracowniczych, jeżeli przyczyniły się w znaczącym stopniu do pogorszenia samoistnej choroby pracownika (por. wyrok SN z 5 lutego 1997 r., sygn. akt II UKN 85/96, OSNP 1997/19/386). Zalicza się tu np. niefortunny odruch pracownika powodujący potknięcie i upadek, nawet na gładkiej powierzchni - wyłączenie zewnętrznej przyczyny wypadku w tej sytuacji mogłoby spowodować ustalenie, że upadek został spowodowany schorzeniem pracownika łączącym się ze skłonnością do omdleń lub zakłóceń równowagi.

W orzecznictwie przyjmuje się również, że dopuszczenie pracownika do wykonywania pracy na podstawie aktualnego okresowego zaświadczenia lekarskiego, zawierającego obiektywnie błędną ocenę jego zdolności do pracy, stanowi zewnętrzną przyczynę wypadku w rozumieniu ustawy wypadkowej (por. wyrok SN z 23 listopada 1999 r., sygn. akt II UKN 208/99, OSNP 2001/5/172). Zewnętrzną przyczynę wypadku może stanowić także dopuszczenie pracownika do wykonywania pracy na określonym stanowisku na podstawie aktualnego okresowego orzeczenia lekarskiego, które było oczywiście błędne (por. wyrok SN z 18 sierpnia 1999 r., sygn. akt II UKN 89/99, OSNP 2000/20/762). Z kolei w wyroku z 7 lutego 2006 r. (sygn. akt I UK 192/05, M.P.Pr. 2006/5/269) Sąd Najwyższy stwierdził, że: "(...) W związku z ustanowionym w art. 229 § 4 K.p. zakazem dopuszczenia pracownika do pracy bez aktualnego orzeczenia lekarskiego, za zewnętrzną przyczynę wypadku można przyjąć dopuszczenie do pracy bez przeprowadzenia badań kontrolnych lub na podstawie orzeczenia lekarskiego wydanego po upływie terminu obowiązującego do przeprowadzenia tych badań albo w przypadku oczywistej błędności tego orzeczenia. (...)".

Elementem odróżniającym wypadek przy pracy od innych zdarzeń jest jego związek z pracą. Nie musi to być związek przyczynowy, a jedynie związek adekwatny, co potwierdził Sąd Najwyższy w wyroku z 11 sierpnia 1994 r. (sygn. akt II PRN 1/94, OSNP 1995/3/34). W uzasadnieniu Sąd wskazał, że związek zdarzenia z pracą istnieje, gdy zdarzenie nastąpiło podczas lub w związku z wykonywaniem przez pracownika zwykłych czynności wchodzących w zakres jego obowiązków albo poleceń przełożonych, względnie podczas lub w związku z wykonywaniem przez pracownika czynności w interesie zakładu pracy bez polecenia i bez związku tego działania z normalnymi obowiązkami i w czasie pozostawania pracownika w dyspozycji zakładu pracy. Ukształtował się pogląd, że związek ten nie musi przejawiać się jako związek przyczynowy w rozumieniu art. 361 § 1 K.c., co oznacza, że praca nie musi być przyczyną zdarzenia.

Przepisy ustawy wypadkowej otaczają ochroną pracownika nie tylko w czasie bezpośredniego świadczenia pracy, ale również w innych określonych okolicznościach. Nie zawsze są one związane bezpośrednio z wykonywaniem obowiązków wynikających z umowy o pracę, ale z zatrudnieniem pracownika i traktowane na równi z wykonywaniem pracy. Na równi z wypadkiem przy pracy, w zakresie uprawnień do świadczeń określonych w ustawie, traktuje się wypadek, któremu pracownik uległ:

1) W czasie podróży służbowej w okolicznościach innych niż określone w art. 3 ust. 1 ustawy wypadkowej, chyba że wypadek został spowodowany postępowaniem pracownika, niepozostającym w związku z wykonywaniem powierzonych mu zadań. Różnica między wypadkiem przy pracy a podczas podróży służbowej dotyczy samych okoliczności wypadku, a w szczególności, iż wypadek przy pracy powinien pozostawać w związku z pracą, a wypadek podczas podróży służbowej musi się wiązać z wykonywaniem zadań powierzonych pracownikowi na czas podróży. Do zdarzenia musi więc dojść w czasie trwania podróży służbowej, czyli do momentu powrotu do miejscowości stałego miejsca pracy lub zamieszkania (w czasie tej podróży pracownik nie wraca z pracy do domu, tylko do miejsca zakwaterowania). Jego zachowania po pracy pozostają zatem nadal w związku ze stosunkiem pracy, za wyjątkiem tych niedających się pogodzić z celem podróży, tj. potrzebą realizacji powierzonych zadań. Kwalifikując takie zdarzenie bada się, czy cel zachowania pracownika pozostawał w łączności z podróżą służbową, czy też miał wyłącznie prywatny charakter. Pracownik w czasie podróży służbowej może być pozbawiony ochrony tylko wtedy, gdy zerwał związek z pracą swoim nagannym zachowaniem (por. wyrok SN z 8 października 1999 r., sygn. akt II UKN 545/98, OSNP 2001/1/21). Ochroną objęte są zatem wszystkie czynności potrzebne do zrealizowania celów podróży służbowej, bez podjęcia których pracownik nie mógłby wykonywać zadań ciążących na nim w ramach tej podróży.

2) Podczas szkolenia w zakresie powszechnej samoobrony ludności, o którym mowa w ustawie z dnia 21 listopada 1967 r. o powszechnym obowiązku obrony Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U. z 2019 r. poz. 1541 z późn. zm.). Obrona cywilna ma na celu ochronę ludności, zakładów pracy i urządzeń użyteczności publicznej, dóbr kultury, ratowanie i udzielanie pomocy poszkodowanym w czasie wojny oraz współdziałanie w zwalczaniu klęsk żywiołowych i zagrożeń środowiska oraz usuwaniu ich skutków. Obowiązkowi powszechnej samoobrony ludności podlegają, co do zasady, osoby posiadające obywatelstwo polskie, którym wiek i stan zdrowia na to pozwalają. Szkolenie może mieć formę zajęć podstawowych, jak i praktycznych. Jego celem w zakresie powszechnej samoobrony jest przygotowanie ludności do samoobrony przed środkami masowego rażenia oraz innymi działaniami nieprzyjaciela.

3) Przy wykonywaniu zadań zleconych przez działające u pracodawcy organizacje związkowe. Przez organizację związkową rozumie się związek zawodowy, o którym mowa w przepisach ustawy z dnia 23 maja 1991 r. o związkach zawodowych (Dz. U. z 2019 r. poz. 263). Bez znaczenia pozostaje miejsce zdarzenia. Ustawodawca wymaga jedynie, by wypadek nastąpił przy wykonywaniu określonych zadań zleconych przez daną organizację. Pracownik może więc być uprawniony do świadczeń wypadkowych nawet, gdy do wypadku dojdzie poza miejscem pracy.

Ponadto za wypadek przy pracy uważa się również nagłe zdarzenie wywołane przyczyną zewnętrzną powodujące uraz lub śmierć, które nastąpiło w okresie ubezpieczenia wypadkowego z danego tytułu podczas:

• uprawiania sportu w trakcie zawodów i treningów przez osobę pobierającą stypendium sportowe,
   
• wykonywania odpłatnie pracy na podstawie skierowania do pracy w czasie odbywania kary pozbawienia wolności lub tymczasowego aresztowania,
   
• pełnienia mandatu posła lub senatora, pobierającego uposażenie,
   
• odbywania szkolenia, stażu, przygotowania zawodowego dorosłych lub przygotowania zawodowego w miejscu pracy przez osobę pobierającą stypendium w okresie odbywania tego szkolenia, stażu, przygotowania zawodowego dorosłych lub przygotowania zawodowego w miejscu pracy na podstawie skierowania wydanego przez powiatowy urząd pracy lub przez inny podmiot kierujący, pobierania stypendium na podstawie przepisów o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy w okresie odbywania studiów podyplomowych,
   
• wykonywania przez członka rolniczej spółdzielni produkcyjnej, spółdzielni kółek rolniczych oraz przez inną osobę traktowaną na równi z członkiem spółdzielni w rozumieniu przepisów o systemie ubezpieczeń społecznych, pracy na rzecz tych spółdzielni,
   
• wykonywania pracy, a także współpracy przy wykonywaniu pracy na podstawie umowy agencyjnej, umowy zlecenia lub umowy o świadczenie usług, do której zgodnie z Kodeksem cywilnym stosuje się przepisy dotyczące zlecenia,
   
• wykonywania pracy na podstawie umowy uaktywniającej, o której mowa w przepisach ustawy z dnia 4 lutego 2011 r. o opiece nad dziećmi w wieku do lat 3,
   
• wykonywania zwykłych czynności związanych z prowadzeniem działalności pozarolniczej, także ze współpracą przy prowadzeniu działalności pozarolniczej, w rozumieniu przepisów o systemie ubezpieczeń społecznych,
   
• wykonywania przez osobę duchowną czynności religijnych lub czynności związanych z powierzonymi funkcjami duszpasterskimi lub zakonnymi,
   
• odbywania służby zastępczej,
   
• nauki w Krajowej Szkole Administracji Publicznej im. Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej Lecha Kaczyńskiego przez słuchaczy pobierających stypendium,
   
• wykonywania pracy na podstawie umowy agencyjnej, umowy zlecenia lub umowy o świadczenie usług, do której zgodnie z Kodeksem cywilnym stosuje się przepisy dotyczące zlecenia, albo umowy o dzieło, jeżeli umowa taka została zawarta z pracodawcą, z którym osoba pozostaje w stosunku pracy, lub jeżeli w ramach takiej umowy wykonuje ona pracę na rzecz pracodawcy, z którym pozostaje w stosunku pracy.

Ustawodawca w komentowanym przepisie (art. 3 ust. 4-6) wyróżnił też trzy szczególne (kwalifikowane) rodzaje wypadków: śmiertelny, ciężki i zbiorowy. Ich zdefiniowanie było niezbędne, biorąc pod uwagę tryb postępowania oraz dodatkowe obowiązki spoczywające na pracodawcy, którego pracownik uległ wypadkowi przy pracy (co zostanie omówione w dalszej części komentarza).

I tak, śmiertelnym wypadkiem przy pracy jest zdarzenie, w wyniku którego nastąpiła śmierć w okresie nieprzekraczającym 6 miesięcy od dnia wypadku.

Za ciężki wypadek przy pracy uważa się zdarzenie, w wyniku którego nastąpiło ciężkie uszkodzenie ciała, takie jak: utrata wzroku, słuchu, mowy, zdolności rozrodczej lub inne uszkodzenie ciała albo rozstrój zdrowia, naruszające podstawowe funkcje organizmu, a także choroba nieuleczalna lub zagrażająca życiu, trwała choroba psychiczna, całkowita lub częściowa niezdolność do pracy w zawodzie albo trwałe, istotne zeszpecenie lub zniekształcenie ciała.

Zaś za zbiorowy wypadek przy pracy uważa się wypadek, któremu w wyniku tego samego zdarzenia uległy co najmniej dwie osoby. Zbiorowy wypadek może mieć również charakter wypadku śmiertelnego, jak i ciężkiego, gdy zostaną spełnione warunki ich zaistnienia. Najważniejszą kwestią pozostaje jednak konieczność poszkodowania co najmniej dwóch osób w wyniku tego samego zdarzenia.