Badania profilaktyczne

Dla celów profilaktycznej opieki zdrowotnej nad pracującymi, w tym kontroli ich zdrowia powołano służbę medycyny pracy. Status tej służby reguluje ustawa z dnia 27 czerwca 1997 r. o służbie medycyny pracy (Dz. U. z 2004 r. nr 125, poz. 1317). Do jej zadań należą:

• ograniczanie szkodliwego wpływu pracy na zdrowie m.in. przez:
   
• współdziałanie z pracodawcą w procesach rozpoznawania i oceny czynników występujących w środowisku pracy oraz sposobów wykonywania pracy mogących mieć ujemny wpływ na zdrowie,
   
• udzielanie pracodawcom i pracującym porad w zakresie organizacji pracy, ergonomii, fizjologii i psychologii pracy,
   
• sprawowanie profilaktycznej opieki zdrowotnej nad pracującymi, w tym przez:
   
• wykonywanie badań wstępnych, okresowych i kontrolnych przewidzianych w K.p.,
   
• orzecznictwo lekarskie do celów przewidzianych w K.p. i w przepisach wydanych na jego podstawie,
   
• wykonywanie określonych szczepień ochronnych,
   
• wykonywanie badań umożliwiających wczesną diagnostykę chorób zawodowych i innych chorób związanych z wykonywaną pracą,
   
• prowadzenie ambulatoryjnej rehabilitacji leczniczej, uzasadnionej stwierdzoną patologią zawodową,
   
• organizowanie i udzielanie pierwszej pomocy medycznej w nagłych zachorowaniach i wypadkach, które wystąpiły w miejscu pracy,
   
• inicjowanie i realizowanie promocji zdrowia, a zwłaszcza profilaktycznych programów prozdrowotnych, wynikających z oceny stanu zdrowia pracujących,
   
• inicjowanie działań pracodawców na rzecz ochrony zdrowia pracowników i udzielania pomocy w ich realizacji,
   
• prowadzenie analiz stanu zdrowia pracowników, a zwłaszcza występowania chorób zawodowych i ich przyczyn oraz przyczyn wypadków przy pracy,
   
• gromadzenie, przechowywanie i przetwarzanie informacji o narażeniu zawodowym, ryzyku zawodowym i stanie zdrowia osób objętych profilaktyczną opieką zdrowotną.

Służba medycyny pracy współdziała zarówno z pracodawcami, z pracownikami, jak również z Zakładem Ubezpieczeń Społecznych, Państwową Inspekcją Pracy oraz Państwową Inspekcją Sanitarną. Współpraca z pracodawcami oraz pracownikami i ich przedstawicielami polega na wymianie informacji o zagrożeniach zdrowia występujących na poszczególnych stanowiskach pracy i przedstawianiu propozycji sposobu ich ograniczenia bądź usunięcia, uczestnictwie w opracowywaniu i realizacji programów promocji zdrowia oraz dokonywaniu wyboru form opieki zdrowotnej odpowiednio do zagrożeń występujących u danego pracodawcy.

W ramach współdziałania z inspekcją pracy i sanitarną, także innymi organami nadzoru i kontroli warunków pracy, jednostki służby medycyny pracy informują właściwą inspekcję lub inny organ o zagrożeniach dla zdrowia stwierdzonych w miejscu wykonywania pracy i o przypadkach naruszania przez pracodawcę obowiązków w zakresie ochrony zdrowia pracowników, wynikających z ustawodawstwa pracy.

Koszty przeprowadzania wymienionych badań oraz profilaktycznej opieki zdrowotnej niezbędnej ze względu na warunki pracy ponoszą pracodawcy, na zasadach określonych w Kodeksie pracy i przepisach wydanych na jego podstawie. Pracodawcy, którzy mają w strukturze organizacyjnej oddziały terenowe powinni zawrzeć tyle umów, ile jest niezbędne, aby zagwarantować wszystkim zatrudnionym pracownikom możliwość korzystania ze świadczeń służby medycyny pracy.

W treści umowy strony powinny uregulować:

• zakres opieki zdrowotnej, który w odniesieniu do pracowników powinien obejmować co najmniej te rodzaje świadczeń, do których zapewnienia zleceniodawca jest obowiązany na podstawie Kodeksu pracy, ustawy o służbie medycyny pracy i przepisów wydanych na ich podstawie,
   
• warunki i sposób udzielania świadczeń zdrowotnych, a w szczególności: sposób rejestracji osób objętych umową, organizację udzielania świadczeń, tryb przekazywania zaświadczeń lekarskich o zdolności do pracy bądź nauki oraz sposób podania tych informacji do wiadomości zainteresowanych,
   
• sposób kontrolowania przez zleceniodawcę wykonywania postanowień umowy,
   
• obowiązki zleceniodawcy wobec zleceniobiorcy dotyczące:
   
• przekazywania informacji o występowaniu czynników szkodliwych dla zdrowia lub warunków uciążliwych wraz z aktualnymi wynikami badań i pomiarów tych czynników,
   
• zapewnienia udziału w komisji bhp działającej na terenie zakładu pracy,
   
• zapewnienia możliwości przeglądu stanowisk pracy w celu dokonania oceny warunków pracy,
   
• udostępniania dokumentacji wyników kontroli warunków pracy, w części odnoszącej się do ochrony zdrowia,
   
• wysokość należności, sposób jej ustalania, terminy płatności oraz tryb rozliczeń finansowych,
   
• dopuszczalność zlecania osobom trzecim przez zleceniobiorcę niektórych obowiązków wynikających z umowy,
   
• okres, na który została zawarta umowa, z tym że okres ten nie może być krótszy niż rok,
   
• sposób rozwiązywania umowy za wypowiedzeniem i przypadki stanowiące podstawę rozwiązywania umowy ze skutkiem natychmiastowym,
   
• tryb rozstrzygania sporów związanych z realizacją i rozliczeniem finansowym umowy.

Najważniejszym elementem realizowanej przez pracodawców ochrony zdrowia pracowników są profilaktyczne badania lekarskie. Pracodawca nie może bowiem dopuścić do pracy pracownika bez aktualnego orzeczenia lekarskiego stwierdzającego brak przeciwwskazań do pracy na określonym stanowisku pracy (art. 229 § 4 K.p.). Sposób przeprowadzania badań regulują przepisy rozporządzenia Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 30 maja 1996 r. w sprawie przeprowadzania badań lekarskich pracowników, zakresu profilaktycznej opieki zdrowotnej nad pracownikami oraz orzeczeń lekarskich wydawanych do celów przewidzianych w Kodeksie pracy (Dz. U. nr 69, poz. 332 z późn. zm.), dalej rozporządzenia z dnia 30 maja 1996 r. Przeprowadza się je na podstawie skierowania wydanego przez pracodawcę, które powinno zawierać w przypadku osób przyjmowanych do pracy lub pracowników przenoszonych na inne stanowiska pracy - określenie stanowiska pracy, na którym osoba ta ma być zatrudniona. Pracodawca może wskazać w skierowaniu dwa lub więcej stanowisk pracy, w kolejności odpowiadającej jego potrzebom. Powinności pracodawcy kierowania zatrudnionych na badania profilaktyczne odpowiada określony w art. 211 pkt 5 K.p. obowiązek pracownika poddania się badaniom lekarskim.

Skierowanie powinno zawierać:

• określenie rodzaju badania profilaktycznego, jakie ma być wykonane,
   
• w przypadku osób przyjmowanych do pracy lub pracowników przenoszonych na inne stanowiska pracy - określenie stanowiska pracy, na którym osoba ta ma być zatrudniona; w tym przypadku pracodawca może wskazać w skierowaniu dwa lub więcej stanowisk pracy, w kolejności odpowiadającej potrzebom zakładu,
   
• w przypadku pracowników - określenie stanowiska pracy, na którym pracownik jest zatrudniony,
   
• informacje o występowaniu na stanowisku lub stanowiskach pracy czynników szkodliwych dla zdrowia lub warunków uciążliwych oraz aktualne wyniki badań i pomiarów czynników szkodliwych dla zdrowia, wykonanych na tych stanowiskach.

Stosownie do art. 229 § 3 K.p., pracodawcy pokrywają wszelkie koszty związane z badaniami, w tym również oprócz kosztów samych badań, ewentualne koszty przejazdu na badania do innej miejscowości.

Spośród badań profilaktycznych można wyróżnić badania wstępne, okresowe i kontrolne.

Pracodawca ma bezwzględny obowiązek kierowania każdego kandydata do pracy na wstępne badania lekarskie. Ponadto wstępnym badaniom lekarskim podlegają pracownicy młodociani przenoszeni na inne stanowiska pracy oraz inni pracownicy przenoszeni na stanowiska pracy, na których występują czynniki szkodliwe dla zdrowia lub warunki uciążliwe. Badania wykonane przez pracownika dla potrzeb innego zatrudnienia nie mogą zastąpić badań wstępnych, uwzględniających konkretne stanowisko pracy i warunki pracy u aktualnego pracodawcy.

Uwaga! Badaniom wstępnym nie podlegają osoby przyjmowane ponownie do pracy u danego pracodawcy na to samo stanowisko lub na stanowisko o takich samych warunkach pracy, na podstawie kolejnej umowy o pracę zawartej w ciągu 30 dni po rozwiązaniu lub wygaśnięciu poprzedniej umowy o pracę z tym pracodawcą.

Okresowym badaniom profilaktycznym podlegają wszyscy pracownicy, a ich minimalna częstotliwość mająca związek z rodzajem wykonywanej pracy została określona powołanym wyżej rozporządzeniem. Jeśli praca jest wykonywana w warunkach bez określonego czynnika narażenia, badania okresowe powinny być przeprowadzane nie rzadziej niż co pięć lat.

Badaniom kontrolnym podlegają pracownicy po okresie niezdolności do pracy z powodu choroby trwającej dłużej niż 30 dni. Fakt, iż pracownik nie otrzymał dalszego zwolnienia lekarskiego nie oznacza spełnienia wymogu uznania jego dalszej zdolności do wykonywania pracy na dotychczasowym stanowisku. W praktyce pracodawca, po każdej trwającej dłużej niż 30 dni niezdolności pracownika do pracy, obowiązany jest skierować zatrudnionego na kontrolne badania lekarskie i jest to wymóg ustawowy, od którego nie istnieją żadne odstępstwa.

Poniżej prezentujemy przykładowy wzór skierowania na badania profilaktyczne.

Orzeczenie lekarza powinno być wydane w formie zaświadczenia. Lekarz orzeka na podstawie wyników przeprowadzonego badania oraz oceny zagrożeń dla zdrowia i życia pracownika, występujących na stanowisku pracy. Pracownik lub pracodawca, który nie zgadza się z treścią wydanego zaświadczenia może wystąpić, w ciągu 7 dni od dnia jego wydania, za pośrednictwem lekarza, który je wydał, z wnioskiem o przeprowadzenie ponownego badania. Badanie to przeprowadza się w wojewódzkim ośrodku medycyny pracy właściwym ze względu na miejsce świadczenia pracy lub siedzibę jednostki organizacyjnej, w której jest zatrudniony pracownik, a jeżeli kwestionowane zaświadczenie zostało wydane przez lekarza zatrudnionego w wojewódzkim ośrodku medycyny pracy - w najbliższej jednostce badawczo-rozwojowej w dziedzinie medycyny pracy.

Badania okresowe i kontrolne wykonuje się w miarę możliwości w godzinach pracy, z zachowaniem przez pracownika prawa do wynagrodzenia.

Pracodawcy zatrudniający pracowników w warunkach narażenia na działanie substancji i czynników rakotwórczych lub pyłów zwłókniających są zobowiązani zapewnić tym osobom okresowe badania również po zaprzestaniu pracy w kontakcie z substancjami szkodliwymi, także po rozwiązaniu stosunku pracy, jeżeli zainteresowana osoba zgłosi wniosek o objęcie jej takimi badaniami.

Przepisy rozporządzenia z dnia 30 maja 1996 r. nie naruszają przepisów regulujących badania lekarskie osób przyjmowanych do pracy, dla których uzyskanie odpowiedniego orzeczenia lekarskiego jest warunkiem nabycia lub posiadania uprawnień do wykonywania zawodu lub czynności bądź jest to niezbędne ze względów sanitarno-epidemiologicznych.

Należy dodać, że lekarz wykonujący badania profilaktyczne powinien spełniać wymagania kwalifikacyjne określone przepisami § 7 rozporządzenia.

Pracodawca zatrudnił osobę, która u poprzedniego pracodawcy wykonywała analogiczne czynności pracy. Niezależnie od powyższego musi ona zostać skierowana na badania wstępne. Badaniom wstępnym nie podlegają jedynie osoby przyjmowane ponownie do pracy u tego samego pracodawcy na to samo stanowisko lub na stanowisko o takich samych warunkach pracy, na podstawie kolejnej umowy o pracę zawartej w ciągu 30 dni po rozwiązaniu lub wygaśnięciu poprzedniej umowy o pracę z tym pracodawcą.

Pracownik przez 33 dni był niezdolny do pracy z powodu choroby i korzystał ze zwolnienia lekarskiego. Po powrocie z tego zwolnienia zwrócił się do pracodawcy z wnioskiem o udzielenie urlopu wypoczynkowego.

Uprzednio przyjmowało się, że w przypadku niezdolności do pracy trwającej dłużej niż 30 dni spowodowanej chorobą pracownik podlega kontrolnemu badaniu lekarskiemu w celu ustalenia jego aktualnej zdolności do wykonywania pracy na dotychczasowym stanowisku i dopiero po przedstawieniu orzeczenia o zdolności może skorzystać z urlopu. Urlop jest bowiem uprawnieniem, z którego korzysta tylko pracownik zdrowy (zgodnie z art. 165 i 166 K.p. w okresie choroby urlop pracownika ulega przerwaniu, a nierozpoczęty nie dochodzi w ogóle do skutku). Obecnie, po wyroku Sądu Najwyższego z dnia 9 marca 2011 r. (sygn. akt II PK 240/10), w myśl którego z treści art. 229 § 2 K.p. nie można wywodzić obowiązku przedstawienia orzeczenia o zdolności do pracy przez pracownika rozpoczynającego urlop wypoczynkowy po zakończeniu okresu niezdolności do pracy trwającej dłużej niż 30 dni, uznaje się za dopuszczalne udzielenie urlopu bez tego dokumentu. Jak zauważył sąd obowiązek pracodawcy skierowania pracownika na badania wiąże się z kwestią bezpieczeństwa i higieny pracy. Dopuszczenie do wykonywania pracy pracownika po długiej chorobie bez potwierdzenia zachowania zdolności do pracy byłoby obciążone ryzykiem, jednak odnosi się tylko do świadczenia pracy. W sytuacji natomiast, gdy bezpośrednio po zakończeniu zwolnienia chorobowego pracownik rozpoczyna urlop wypoczynkowy, o żadnym zagrożeniu dla bezpieczeństwa pracy nie może być mowy.

Pracownica kończy urlop macierzyński. Pomimo długiej nieobecności w pracy pracodawca nie ma obowiązku kierowania jej na badania kontrolne. Okres urlopu macierzyńskiego nie jest okresem niezdolności do pracy, po którym wymagane jest przeprowadzenie badań profilaktycznych. Dlatego w sytuacji, gdy pracownica wraca do pracy po urodzeniu dziecka i wykorzystaniu urlopu macierzyńskiego, nie jest konieczne skierowanie jej na badania (chyba, że akurat upłynął termin jej badań okresowych).