Zatrudnienie w celu przygotowania zawodowego

Młodocianym w rozumieniu przepisów prawa pracy jest osoba, która ukończyła 16 lat, a nie przekroczyła 18 lat. Zatrudnianie osoby, która nie ukończyła 16 lat jest zabronione (art. 190 K.p.).

Zmiana powołanego przepisu została wprowadzona ustawą z dnia 19 marca 2009 r. o zmianie ustawy o systemie oświaty oraz o zmianie niektórych innych ustaw (Dz. U. nr 56, poz. 458 z późn. zm.). Jak wynika z uzasadnienia projektu tej ustawy, jest ona podyktowana obniżeniem wieku rozpoczynania nauki w szkole podstawowej, co będzie skutkowało obniżeniem wieku ukończenia gimnazjum (15 lat) i koniecznością dostosowania definicji pracownika młodocianego oraz wprowadzenia wyjątkowej dopuszczalności zatrudniania osób, które ukończyły gimnazjum nie mając 15 lat oraz osób niemających 15 lat, które nie ukończyły gimnazjum. Ponieważ z dniem 1 września 2018 r. na rynku pracy znajdą się pierwsi absolwenci gimnazjum, którzy rozpoczęli spełnianie obowiązku szkolnego po zmianach, znowelizowane przepisy w tym zakresie wejdą w życie z tym dniem.

Zasady zatrudniania młodocianych regulują art. 190-206 K.p. oraz rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 28 maja 1996 r. w sprawie przygotowania zawodowego młodocianych i ich wynagradzania (Dz. U. nr 60, poz. 278 z późn. zm.), dalej rozporządzenie z dnia 28 maja 1996 r.

Powołane normy zezwalają na zatrudnianie tylko takich młodocianych, którzy:

• ukończyli co najmniej gimnazjum,
   
• przedstawili świadectwo lekarskie stwierdzające, że praca danego rodzaju nie zagraża ich zdrowiu.

Młodociany, który nie posiada kwalifikacji zawodowych może być w zasadzie zatrudniony tylko w celu przygotowania zawodowego albo przy pracy lekkiej.

Przygotowanie zawodowe młodocianych może się odbywać w formie:

• nauki zawodu, której celem jest przygotowanie młodocianego do pracy w charakterze wykwalifikowanego pracownika lub czeladnika i obejmuje praktyczną naukę zawodu, organizowaną u pracodawcy na zasadach ustalonych w odrębnych przepisach oraz dokształcanie teoretyczne,
   
• przyuczenia do wykonywania określonej pracy, które ma przygotować młodocianego do pracy w charakterze przyuczonego pracownika i może dotyczyć wybranych prac związanych z nauką zawodu określonych w przepisach dotyczących klasyfikacji zawodów szkolnictwa zawodowego,
   
• rzemieślniczego przygotowania zawodowego młodocianych zatrudnionych w tym celu u pracodawców będących rzemieślnikami w zawodach odpowiadających danemu rodzajowi rzemiosła, nieujętych w klasyfikacji zawodów szkolnictwa zawodowego, określonych w przepisach dotyczących klasyfikacji zawodów i specjalności dla potrzeb rynku pracy.

Młodociani pracownicy zatrudnieni w celu przygotowania zawodowego korzystają ze szczególnej ochrony. Polega ona między innymi na obowiązku zawierania z nimi bezterminowych umów o pracę oraz na dopuszczalności wypowiadania tych umów tylko z przyczyn określonych w art. 196 K.p.

Uwaga! Umowy o pracę w celu przygotowania zawodowego należy zawierać na czas nieokreślony. Jedynie w sytuacji gdy pracodawca zatrudnia w celu nauki zawodu większą liczbę młodocianych niż wynika to z jego potrzeb, może zawierać umowy o pracę na czas określony, jednak nie krótszy niż obejmujący okres kształcenia.

O zawarciu umowy w celu przygotowania zawodowego pracodawca ma obowiązek zawiadomić wójta (burmistrza, prezydenta miasta) właściwego ze względu na miejsce zamieszkania młodocianego; w przypadku pracodawcy będącego rzemieślnikiem - właściwą izbę rzemieślniczą.

Młodociany zatrudniony w celu przygotowania zawodowego jest obowiązany dokształcać się do ukończenia 18 lat w zakresie szkoły podstawowej i gimnazjum, jeżeli szkoły takiej nie ukończył, albo w zakresie szkoły ponadgimnazjalnej lub w formach pozaszkolnych. Jeżeli młodociany nie ukończy przygotowania zawodowego przed osiągnięciem 18 lat, obowiązek dokształcania się może być przedłużony do czasu ukończenia przygotowania zawodowego. Pracodawca zatrudniający młodocianego ma obowiązek zwolnienia młodocianego od pracy na czas potrzebny do wzięcia udziału w zajęciach szkoleniowych w związku z dokształcaniem się.

W szczególny sposób są traktowani młodociani, którzy nie ukończyli nauki w gimnazjum oraz osoby, które mają mniej niż 16 lat. Zagadnienie to regulują przepisy rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 5 grudnia 2002 r. w sprawie przypadków, w których wyjątkowo jest dopuszczalne zatrudnianie młodocianych, którzy nie ukończyli gimnazjum, osób niemających 16 lat, które ukończyły gimnazjum, oraz osób niemających 16 lat, które nie ukończyły gimnazjum (Dz. U. nr 214, poz. 1808 ze zm.).

Z młodocianym, który nie ukończył gimnazjum może być, na wniosek jego przedstawiciela ustawowego (rodzica) lub opiekuna, zawarta umowa o pracę w celu przygotowania zawodowego odbywanego w formie przyuczenia do wykonywania określonej pracy, jeżeli:

• został on przyjęty do oddziału przysposabiającego do pracy, utworzonego w gimnazjum albo
   
• uzyskał zezwolenie dyrektora gimnazjum, w którego obwodzie mieszka, na spełnianie obowiązku szkolnego poza szkołą.

W obu przypadkach niezbędna jest pozytywna opinia poradni psychologiczno-pedagogicznej.

Z młodocianym, który nie ukończył gimnazjum, a spełnia obowiązek szkolny poza szkołą, po ukończeniu przygotowania zawodowego w formie przyuczenia do wykonywania określonej pracy, może być zawarta umowa o pracę w celu przygotowania zawodowego w formie nauki zawodu. Niezbędna jest jednak zgoda dyrektora gimnazjum, w obwodzie którego mieszka młodociany oraz pozytywna opinia ww. poradni.

Z osobą niemającą 16 lat, która ukończyła gimnazjum, może być zawarta umowa o pracę w celu przygotowania zawodowego w formie nauki zawodu, a z osobą, która nie ukończyła gimnazjum - w formie przyuczenia do wykonywania określonej pracy, pod warunkiem:

• wyrażenia na to zgody jej przedstawiciela ustawowego lub opiekuna,
   
• przedstawienia zaświadczenia lekarza, uprawnionego do przeprowadzania badań profilaktycznych pracowników stwierdzającego, że praca danego rodzaju nie zagraża zdrowiu tej osoby,
   
• przedstawienia pozytywnej opinii poradni psychologiczno-pedagogicznej.

W przypadku osoby niemającej 16 lat, która nie ukończyła gimnazjum, wymagana jest zgoda właściwego dyrektora gimnazjum na spełnianie obowiązku szkolnego poza szkołą.

Jeżeli chodzi o naukę zawodu, to czas jej trwania zasadniczo wynosi nie więcej niż 36 miesięcy. Umowy o pracę w celu przygotowania zawodowego odbywanego w tej formie zawierane są w terminie przyjęć kandydatów do zasadniczych szkół zawodowych. Jeżeli młodociany nie dokształca się w zasadniczej szkole zawodowej, umowa o pracę może zostać zawarta w innym terminie.

Młodociani odbywający naukę zawodu mogą być zatrudniani tylko przy pracach objętych programem praktycznej nauki zawodu.

Pracodawca zatrudniający pracowników w celu nauki zawodu powinien zapewnić również ich dokształcanie teoretyczne. W tym celu albo organizuje je we własnym zakresie, albo kieruje młodocianych do zasadniczej szkoły zawodowej, albo do ośrodka dokształcania i doskonalenia zawodowego. Jak wynika z przepisów rozporządzenia z dnia 28 maja 1996 r., okres nauki zawodu w niektórych okolicznościach może zostać przedłużony albo skrócony.

Uwaga! Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 15 lipca 1986 r. (sygn. akt III PZP 40/86, OSNC 1987/5-6/80) wyjaśnił, że: "Zobowiązanie się młodocianego w umowie o pracę w celu przygotowania zawodowego do zwrotu kosztów kształcenia w razie zawinionego przez niego nieukończenia szkoły uzasadnia roszczenie zakładu pracy o zwrot tych kosztów.". Przepisy Kodeksu pracy dotyczące zawierania umów o pracę w celu przygotowania zawodowego nie wyłączają dopuszczalności zamieszczenia w takiej umowie klauzuli w tej sprawie.

Drugą formą przygotowania zawodowego jest przyuczenie do wykonywania określonej pracy, które może trwać od 3 do 6 miesięcy. Jeśli przyuczenie obejmuje młodocianego uczestnika Ochotniczego Hufca Pracy, okres nauki może być przedłużony do czasu ukończenia gimnazjum i trwać łącznie nie dłużej niż 22 miesiące. Czas trwania, zakres oraz program przyuczenia do wykonywania określonej pracy ustala pracodawca. Bierze on pod uwagę wybrane treści programu nauczania uwzględniającego podstawę programową kształcenia w zawodach określonych w klasyfikacji zawodów szkolnictwa zawodowego lub programu zapewniającego spełnienie wymagań egzaminacyjnych. Wymagania te są wskazane w standardach będących podstawą przeprowadzania egzaminu kwalifikacyjnego na tytuł czeladnika w zawodach nieujętych w klasyfikacji zawodów szkolnictwa zawodowego, określonych w przepisach dotyczących klasyfikacji zawodów i specjalności na potrzeby rynku pracy. Określają je przepisy rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 27 kwietnia 2010 r. w sprawie klasyfikacji zawodów i specjalności na potrzeby rynku pracy oraz zakresu jej stosowania (Dz. U. nr 82, poz. 537 ze zm.).

Tak jak nauka zawodu, również przyuczenie do wykonywania określonej pracy kończy się egzaminem sprawdzającym. Młodociani zatrudnieni u pracodawców niebędących rzemieślnikami składają egzamin bezpośrednio u swoich pracodawców, natomiast zatrudnieni u pracodawców będących rzemieślnikami - przed komisją egzaminacyjną izby rzemieślniczej, na zasadach określonych przez Związek Rzemiosła Polskiego. W razie negatywnego wyniku egzaminu, pracodawca (a w odniesieniu do pracodawcy będącego rzemieślnikiem - izba rzemieślnicza) ustala, na jaki okres należy przedłużyć przyuczenie do wykonywania określonej pracy, z tym jednak, że okres ten nie może przekroczyć 3 miesięcy.

Młodocianemu, który ukończył przyuczenie do wykonywania określonej pracy z wynikiem pozytywnym i podjął naukę zawodu obejmującą zakres tego przyuczenia, zalicza się okres przyuczenia do okresu praktycznej nauki zawodu.

Młodociany przed przyjęciem do pracy podlega wstępnym badaniom lekarskim oraz badaniom okresowym i kontrolnym w czasie zatrudnienia. Skierowanie młodocianego na badania wstępne jest niezależne od wynikającego z art. 191 § 1 pkt 2 K.p. wymogu dostarczenia przez niego, przed zawarciem umowy w celu przygotowania zawodowego, świadectwa lekarskiego stwierdzającego, że praca, którą ma wykonywać nie zagraża jego zdrowiu. Jeżeli z orzeczenia lekarskiego wydanego w ramach badań profilaktycznych będzie wynikało, że dana praca zagraża zdrowiu młodocianego, pracodawca jest obowiązany zmienić rodzaj pracy, a gdy nie ma takiej możliwości, niezwłocznie rozwiązać umowę o pracę i wypłacić młodocianemu odszkodowanie w wysokości wynagrodzenia za okres wypowiedzenia (art. 201 § 2 K.p.). Pracownikowi młodocianemu, któremu wypłacono odszkodowanie, okres pozostawania bez pracy, odpowiadający okresowi, za który przyznano to odszkodowanie, wlicza się do okresu zatrudnienia.

Pracodawca zatrudnił pracownika młodocianego w celu nauki zawodu lakiernika. Po dwóch miesiącach trwania nauki młodociany przedstawił zaświadczenie lekarskie stwierdzające, że ze względu na alergię wykonywana praca zagraża jego zdrowiu. W tej sytuacji pracodawca powinien zmienić rodzaj pracy, a gdy nie jest to możliwe niezwłocznie rozwiązać umowę o pracę i wypłacić młodocianemu odszkodowanie. Gdyby pracodawca nie rozwiązał umowy, uprawnienie to przysługuje młodocianemu (art. 55 § 1 K.p.) oraz jego przedstawicielowi ustawowemu za zgodą sądu opiekuńczego (art. 22 § 3 K.p.).

Względy ochrony zdrowia młodocianych przemawiają za skróceniem dobowej normy ich czasu pracy. Czas pracy młodocianego w wieku do 16 lat nie może przekraczać 6 godzin na dobę, natomiast młodocianego w wieku powyżej 16 lat - 8 godzin na dobę. Do czasu pracy młodocianego wlicza się czas nauki w pełnym wymiarze wynikającym z obowiązkowego programu zajęć szkolnych, bez względu na czas w jakim ta nauka się odbywa (w godzinach lub poza godzinami pracy). Jeśli dobowy wymiar czasu pracy młodocianego przekracza 4,5 godziny, pracodawca ma obowiązek wprowadzenia 30-minutowej przerwy w pracy wliczanej do czasu pracy.

Pracowników młodocianych nie wolno zatrudniać w godzinach nadliczbowych ani w porze nocnej, przy czym pora nocna dla młodocianego przypada pomiędzy godzinami 22⁰⁰ a 6⁰⁰.

Pora nocna wydłużona do 10 godzin (od godziny 20⁰⁰ do 6⁰⁰) obowiązuje w przypadku:

• młodocianych, którzy nie ukończyli gimnazjum,
   
• młodocianych nieposiadających kwalifikacji zawodowych zwolnionych z odbycia przygotowania zawodowego,
   
• osób niemających 16 lat, które ukończyły gimnazjum,
   
• osób niemających 16 lat, które nie ukończyły gimnazjum.

Przerwa w pracy młodocianego obejmująca porę nocną powinna trwać nieprzerwanie nie mniej niż 14 godzin.

Pracodawca zawarł umowę w celu przygotowania zawodowego z 17-letnią pracownicą, która uczy się w wieczorowej szkole zawodowej. Zajęcia szkolne odbywają się w niektóre dni tygodnia i trwają 4 godziny. Czas pracy młodocianej w wieku powyżej 16 lat w okresie nauki w szkole może wynosić razem z czasem nauki do 8 godzin na dobę. W dniach kiedy nauka trwa 4 godziny, czas pracy młodocianej też wynosi 4 godziny (8 godz. - 4 godz.).

Uprawnienia urlopowe młodocianego wynikają z przepisów art. 205 K.p. Przyznają one młodocianym prawo do pierwszego urlopu z upływem 6 miesięcy od rozpoczęcia pierwszej pracy w wymiarze 12 dni roboczych. Z upływem roku pracy młodociany uzyskuje prawo do urlopu w wymiarze 26 dni roboczych. Prawo do urlopu po rocznym okresie zatrudnienia nabywane jest niezależnie od prawa do urlopu przysługującego po pół roku pracy. Wymienione wymiary urlopu podlegają zsumowaniu, zatem w pierwszym roku nauki zawodu młodociany ma prawo łącznie do 38 dni roboczych urlopu wypoczynkowego (12 dni + 26 dni).

Młodociany rozpoczął naukę zawodu od 1 września 2012 r. W marcu 2013 r. ukończy 17 lat.

Prawo do 12 dni urlopu przysługującego po upływie 6 miesięcy pracy młodociany nabędzie z dniem 28 lutego 2013 r., a prawo do 26 dni urlopu przysługującego po roku pracy, z dniem 31 sierpnia 2013 r. W konsekwencji w 2013 r. może skorzystać ogółem z 38 dni urlopu. Przepis art. 205 § 3 K.p. zobowiązuje pracodawcę do udzielenia urlopu, na wniosek młodocianego, zaliczkowo w okresie ferii szkolnych.

Wymiar każdego kolejnego urlopu pracownika młodocianego wynosi 26 dni roboczych. Pracownik uzyskuje prawo do kolejnego urlopu z dniem 1 stycznia każdego roku, o ile tego dnia pozostaje w zatrudnieniu, albo w każdym innym pierwszym dniu zatrudnienia w danym roku kalendarzowym. Jednak w roku kalendarzowym, w którym młodociany kończy 18 lat, ma on prawo do 20 dni urlopu, jeżeli prawo do urlopu uzyskał przed zakończeniem tego wieku.

Zakładając, że młodociany, o którym mowa w przykładzie powyżej, będzie w dniu 1 stycznia 2014 r. kontynuował zatrudnienie, to nabędzie za ten rok prawo do 20 dni urlopu wypoczynkowego. Wynika to z faktu, iż będzie to rok kalendarzowy, w którym młodociany stanie się osobą pełnoletnią.

Urlop pracownika młodocianego nie powinien być dzielony na części i należy go udzielać w okresie ferii szkolnych. Na wniosek młodocianego ucznia szkoły dla pracujących, pracodawca jest obowiązany udzielić mu ponadto w okresie ferii szkolnych urlopu bezpłatnego w wymiarze nieprzekraczającym łącznie z urlopem wypoczynkowym - 2 miesięcy. Okres tego obligatoryjnego urlopu bezpłatnego podlega wliczeniu do okresu pracy, od którego zależą uprawnienia pracownicze.

Nie wolno zatrudniać młodocianych przy pracach im wzbronionych. Wykaz tych prac ustaliła Rada Ministrów w drodze rozporządzenia z dnia 24 sierpnia 2004 r. w sprawie wykazu prac wzbronionych młodocianym i warunków ich zatrudniania przy niektórych z tych prac (Dz. U. nr 200, poz. 2047 z późn. zm.). Na podstawie tego rozporządzenia pracodawcy mają obowiązek sporządzenia zakładowych wykazów prac wzbronionych i prac, których wykonywanie jest dozwolone jedynie w celu odbycia przygotowania zawodowego. W ustalaniu wykazów obowiązujących u danego pracodawcy powinien uczestniczyć lekarz sprawujący profilaktyczną opiekę zdrowotną nad młodocianymi.

Między innymi wzbronione jest zatrudnianie młodocianych przy ręcznym dźwiganiu i przenoszeniu na odległość powyżej 25 m ciężarów o masie przekraczającej następujące wartości:

a) przy pracy dorywczej:

• dla dziewcząt - 14 kg,
   
• dla chłopców - 20 kg,

b) przy obciążeniu powtarzalnym:

• dla dziewcząt - 8 kg,
   
• dla chłopców - 12 kg.

Pracodawca zatrudniający pracowników młodocianych przy pracach wzbronionych powinien zapewnić im szczególną ochronę zdrowia podczas pracy, biorąc w szczególności pod uwagę ryzyko wynikające z ich braku doświadczenia, braku świadomości istniejących lub potencjalnych zagrożeń oraz niepełnej dojrzałości fizycznej i psychicznej. Młodocianym należy zapewnić nadzór nauczycieli, instruktorów praktycznej nauki zawodu nad wykonywaniem przez nich pracy oraz informować o możliwych zagrożeniach. Realizując ten obowiązek pracodawca:

• zapewnia wykonywanie pracy i zajęć przez młodocianych na stanowiskach pracy i w warunkach niestwarzających zagrożeń dla ich bezpieczeństwa i zdrowia oraz nadzór nauczycieli, instruktorów praktycznej nauki zawodu lub innych osób uprawnionych do prowadzenia praktycznej nauki zawodu nad wykonywaniem pracy przez młodocianych,
   
• informuje młodocianych o możliwych zagrożeniach i o wszelkich podjętych działaniach dotyczących ich zdrowia,
   
• organizuje przerwy w pracy młodocianych dla ich odpoczynku w pomieszczeniach odizolowanych od czynników szkodliwych dla zdrowia lub uciążliwych.

Dopuszczenie młodocianych do omawianego rodzaju prac może nastąpić na podstawie oceny ryzyka związanego z wykonywaną pracą, dokonanej przed rozpoczęciem pracy przez młodocianych lub w razie istotnej zmiany warunków wykonywania pracy.

Rozwiązując z młodocianymi umowy o pracę zawarte w celu przygotowania zawodowego, pracodawca powinien stosować ogólne przepisy Kodeksu pracy dotyczące umów o pracę na czas nieokreślony ze zmianami przewidzianymi w art. 196 K.p. Według powołanej normy, wypowiedzenie młodocianemu umowy o pracę jest dopuszczalne tylko w razie:

• niewypełniania przez młodocianego obowiązków wynikających z umowy o pracę lub obowiązku dokształcania się, pomimo stosowania wobec niego środków wychowawczych,
   
• ogłoszenia upadłości lub likwidacji pracodawcy,
   
• reorganizacji zakładu pracy uniemożliwiającej kontynuowanie przygotowania zawodowego,
   
• stwierdzenia nieprzydatności młodocianego do pracy, w zakresie której odbywa przygotowanie zawodowe.

Wymienione przyczyny wypowiedzenia umowy o pracę zawartej w celu przygotowania zawodowego stanowią zamknięty katalog i nie mogą być interpretowane rozszerzająco. W razie konieczności wypowiedzenia młodocianemu umowy o pracę w celu przygotowania zawodowego odbywanego w formie nauki zawodu, pracodawca zawiadamia przedstawiciela ustawowego młodocianego lub jego opiekuna oraz szkołę, jeżeli młodociany dokształca się w szkole, a także izbę rzemieślniczą (jeżeli pracodawcą jest rzemieślnik), w celu umożliwienia młodocianemu kontynuowania nauki zawodu w dotychczasowym lub pokrewnym zawodzie. Powyższy obowiązek informacyjny nie dotyczy umów zawieranych w celu przyuczenia do wykonywania określonej pracy.