Posiłki, napoje oraz środki higieny

Pracodawcy obowiązani są do wydawania nieodpłatnie posiłków profilaktycznych pracownikom zatrudnionym w warunkach szczególnie uciążliwych. Stanowiska pracy, na których pracownicy powinni otrzymywać posiłki oraz szczegółowe zasady ich wydawania ustala pracodawca w porozumieniu z zakładową organizacją związkową, a jeśli w zakładzie nie działają związki zawodowe - po uzyskaniu opinii przedstawicieli pracowników.

Posiłki profilaktyczne wydaje się wówczas, gdy z uwagi na uciążliwość pracy i warunki mikroklimatyczne należy uzupełnić rezerwy energetyczne pracownika. Chodzi przede wszystkim o ciężką pracę fizyczną, a także gorący i zimny mikroklimat. Posiłek ma spełniać rolę profilaktyczną, dlatego nie jest dopuszczalna wypłata ekwiwalentu zamiast posiłku w naturze. Posiłek profilaktyczny powinien być wydawany w formie jednego dania gorącego, o wartości kalorycznej około 1000 kcal i powinien zawierać 50-55% węglowodanów, 30-35% tłuszczów i 15% białek. Przepis nie określa czy chodzi w nim o tłuszcze zwierzęce, czy roślinne. Posiłki należy wydawać w tych dniach, w których realizowane są prace uzasadniające ich wydanie w czasie regulaminowych przerw, w zasadzie po 3-4 godzinach pracy, tak aby zrównoważyć wydatek energii pracownika.

Pracodawca zapewnia posiłki pracownikom wykonującym prace:

• związane z wysiłkiem fizycznym, powodującym w ciągu zmiany roboczej efektywny wydatek energetyczny organizmu powyżej 2000 kcal (8374 kJ) u mężczyzn i powyżej 1100 kcal (4605 kJ) u kobiet,
   
• związane z wysiłkiem fizycznym, powodującym w ciągu zmiany roboczej efektywny wydatek energetyczny organizmu powyżej 1500 kcal (6280 kJ) u mężczyzn i powyżej 1000 kcal (4187 kJ) u kobiet, wykonywane w pomieszczeniach zamkniętych, w których ze względów technologicznych utrzymuje się stale temperatura poniżej 10^o C lub wskaźnik obciążenia termicznego (WBGT) wynosi powyżej 25^o C,
   
• związane z wysiłkiem fizycznym, powodującym w ciągu zmiany roboczej efektywny wydatek energetyczny organizmu powyżej 1500 kcal (6280 kJ) u mężczyzn i powyżej 1000 kcal (4187 kJ) u kobiet, wykonywane na otwartej przestrzeni w okresie zimowym; za okres zimowy uważa się okres od dnia 1 listopada do dnia 31 marca,
   
• pod ziemią.

Jeżeli pracodawca ze względów organizacyjnych lub z uwagi na rodzaj wykonywanej przez pracownika pracy (np. praca w terenie) nie ma możliwości wydawania posiłków, to może spełnić obowiązek ich dostarczania przez zapewnienie pracownikom w czasie pracy:

• korzystania z takich posiłków w punktach gastronomicznych,
   
• przyrządzania ich przez pracownika we własnym zakresie z otrzymanych produktów.

Obowiązek zapewnienia pracownikom zatrudnionym w warunkach szczególnie uciążliwych nieodpłatnie odpowiednich posiłków, o ile jest to niezbędne ze względów profilaktycznych, wynika bezpośrednio z art. 232 K.p. oraz wydanego na jego podstawie rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 28 maja 1996 r. w sprawie profilaktycznych posiłków i napojów (Dz. U. nr 60, poz. 279).

Generalnie wszystkich pracodawców dotyczy określony ogólnymi przepisami bhp obowiązek zapewnienia pracownikom dostatecznej ilości wody zdatnej do picia (oraz do celów higienicznosanitarnych). Pracodawca jest obowiązany zapewnić:

• wszystkim pracownikom, bez względu na rodzaj wykonywanej pracy, wodę zdatną do picia lub inne napoje (takie jak np. soki owocowe, wodę mineralną, kawę zbożową albo naturalną, herbatę),
   
• pracownikom zatrudnionym stale lub okresowo w warunkach szczególnie uciążliwych oprócz wody, inne napoje, których ilość, rodzaj i temperatura powinny być dostosowane do warunków wykonywania pracy i potrzeb fizjologicznych pracowników.

Napoje podobnie jak posiłki są wydawane ze względów profilaktycznych według kryteriów określonych rozporządzeniem z dnia 28 maja 1996 r. Pracodawca zapewnia napoje pracownikom zatrudnionym:

• w warunkach gorącego mikroklimatu, charakteryzującego się wartością wskaźnika obciążenia termicznego (WBGT) powyżej 25^o C,
   
• w warunkach mikroklimatu zimnego, charakteryzującego się wartością wskaźnika siły chłodzącej powietrza (WCI) powyżej 1000,
   
• przy pracach na otwartej przestrzeni przy temperaturze otoczenia poniżej 10^o C lub powyżej 25^o C,
   
• przy pracach związanych z wysiłkiem fizycznym, powodującym w ciągu zmiany roboczej efektywny wydatek energetyczny organizmu powyżej 1500 kcal (6280 kJ) u mężczyzn i 1000 kcal (4187 kJ) u kobiet,
   
• na stanowiskach pracy, na których temperatura spowodowana warunkami atmosferycznymi przekracza 28^o C.

Napoje powinny być dostępne w ciągu całej zmiany roboczej w ilości zaspokajającej potrzeby pracowników, w dniach wykonywania pracy uzasadniającej ich wydawanie. Ich rodzaj i temperatura powinny być dostosowane do warunków wykonywania pracy i wymagań fizjologicznych pracowników. Napoje dla pracowników zatrudnionych w gorącym mikroklimacie powinny być wzbogacone o sole mineralne i witaminy, gdyż ich zadaniem jest uzupełnianie straty płynów i ułatwianie utrzymania bilansu cieplnego, a także zapobieganie przegrzaniu organizmu. Jak wyjaśnił Naczelny Sąd Administracyjny w Białymstoku w wyroku z dnia 10 kwietnia 2001 r. (sygn. akt SA/Bk 178/01, Pr.Pracy 2001/12/42) obowiązek zapewnienia pracownikom profilaktycznych posiłków i napojów dotyczy tylko tych pracowników wykonujących pracę związaną z wysiłkiem fizycznym, którzy są zatrudnieni na stanowiskach określonych w trybie § 5 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 28 maja 1996 r., jako dające prawo do takich świadczeń.

Zwrot "szczególnie uciążliwe warunki pracy" jest przykładem zwrotu niedookreślonego. Próbę jego wyjaśnienia w literaturze przedmiotu podejmowano wielokrotnie. Warto tu przytoczyć sformułowanie użyte przez I. Latoszka w wyjaśnieniach publikowanych w Służbie Pracowniczej nr 11/1996, str. 27: "Uważa się, że uciążliwość pracy występuje wtedy, gdy intensywność któregokolwiek z czynników charakteryzujących pracę lub środowisko pracy przekroczy zakres średni. Pojęcie »szczególnej uciążliwości« odnosi się do sytuacji, w której nasilenie określonych czynników środowiska pracy powoduje zasadność przyznania pracownikom wykonującym te prace konkretnych świadczeń.".

U pracodawcy nie występują warunki szkodliwe ani uciążliwe. W tej sytuacji obowiązek polegający na zapewnieniu pracownikom wody zdatnej do picia lub innych napojów może być zrealizowany przez dostarczenie zatrudnionym środków do sporządzenia napoju (np. herbaty, kawy itp.).

Pracodawca zamiast profilaktycznych posiłków i napojów zamierza wypłacać ekwiwalent pieniężny.

Pracodawca postąpi nieprawidłowo. Przepisy rozporządzenia z dnia 28 maja 1996 r. jednoznacznie wskazują, iż pracownikom nie przysługuje ekwiwalent pieniężny za posiłki i napoje, należy je bowiem dostarczać w naturze.

Elementem realizacji obowiązku pracodawcy zapewnienia higienicznych warunków pracy jest powinność dostarczenia zatrudnionym środków gwarantujących utrzymanie higieny osobistej (art. 233 K.p. oraz § 115 ogólnych przepisów bhp).

Pracodawca jest obowiązany dostarczyć pracownikom niezbędne środki higieny, takie jak: mydło, pasty do mycia, ręczniki itp. Ilość i rodzaje tych środków powinny być dostosowane do rodzaju i stopnia zanieczyszczenia ciała przy określonych pracach. Pracodawcy mogą ustalać zakładowe normy przydzielania pracownikom środków czystości w aktach prawa wewnątrzzakładowego, np. w regulaminie pracy. Co istotne, nie jest możliwa wypłata ekwiwalentu pieniężnego za przysługujące pracownikowi środki higieny. Pracownicy mogą natomiast żądać od pracodawcy zwrotu poniesionych na nie wydatków, w sytuacji gdy wbrew obowiązkowi pracodawca ich nie dostarczył. Pracodawca może nie wydawać poszczególnym pracownikom środków czystości, jeśli zapewni możliwość korzystania z nich w umywalniach np. zainstaluje dozowniki mydła, papierowe ręczniki albo suszarki do rąk.

Pracownikom należy też zagwarantować środki niezbędne do udzielania pierwszej pomocy w razie wypadku. Obowiązek ten konkretyzuje § 44 ogólnych przepisów bhp jako powinność zapewnienia pracownikom sprawnie funkcjonującego systemu pierwszej pomocy w razie wypadku oraz środków do udzielania pierwszej pomocy. Pracodawca powinien zapewnić pracownikom:

• punkty pierwszej pomocy w wydziałach (oddziałach), w których wykonywane są prace powodujące duże ryzyko wypadku lub związane z wydzielaniem się par, gazów albo pyłów substancji sklasyfikowanych jako niebezpieczne ze względu na ostre działanie toksyczne,
   
• apteczki w poszczególnych wydziałach (oddziałach) zakładu pracy.

Ilość, usytuowanie i wyposażenie punktów pierwszej pomocy i apteczek należy ustalić w porozumieniu z lekarzem sprawującym profilaktyczną opiekę zdrowotną nad pracownikami, z uwzględnieniem rodzajów i nasilenia występujących zagrożeń.

Obsługa punktów i apteczek na każdej zmianie powinna być powierzana wyznaczonym pracownikom, przeszkolonym w udzielaniu pierwszej pomocy. W punktach pierwszej pomocy i przy apteczkach, w widocznych miejscach, powinny być wywieszone instrukcje o udzielaniu pierwszej pomocy w razie wypadku oraz wykazy przeszkolonych pracowników. Punkty pierwszej pomocy i miejsca usytuowania apteczek powinny być odpowiednio oznakowane, zgodnie z Polską Normą i łatwo dostępne.

Informacja o pracownikach udzielających pierwszej pomocy powinna obejmować: imię i nazwisko, miejsce wykonywania pracy, numer telefonu służbowego lub innego środka komunikacji elektronicznej tej osoby.

Pracodawca jest obowiązany zapewnić środki niezbędne do udzielania pierwszej pomocy.