Funkcjonowanie służby bhp w zakładzie pracy

Służbę bezpieczeństwa i higieny pracy (służbę bhp) stanowi wyspecjalizowana i wyodrębniona komórka organizacyjna w zakładzie pracy, której zadaniem jest podejmowanie działalności profilaktycznej w celu zapobiegania zagrożeniom zawodowym oraz dążenie do uzyskania poprawy warunków pracy, jak również doradztwo pracodawcy w tym zakresie. Podstawę działania służby bhp stanowi art. 237¹¹ K.p. oraz rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 2 września 1997 r. w sprawie służby bezpieczeństwa i higieny pracy (Dz. U. nr 109, poz. 704 ze zm.), dalej rozporządzenie.

W art. 237¹¹ K.p. wyróżniono dwie formy pełnienia omawianej funkcji, przez utworzenie służby bhp albo w drodze powierzenia wykonywania zadań tej służby. Jak stwierdził Naczelny Sąd Administracyjny w wyroku z 13 października 2006 r. (sygn. akt I OSK 263/06), wskazane formy realizacji obowiązku zapewnienia bezpieczeństwa i higieny pracy nie są tożsame.

Zgodnie z § 1 rozporządzenia, służbę bhp stanowią wyodrębnione komórki organizacyjne jednoosobowe lub wieloosobowe. Liczbę pracowników służby bhp ustala pracodawca, biorąc pod uwagę stan zatrudnienia oraz występujące w zakładzie warunki pracy i związane z nimi zagrożenia zawodowe, a także uciążliwości pracy. Przy jej obliczaniu bierze się pod uwagę faktyczną liczbę pracowników, nie etatów.

Pracodawcy zatrudniający od 100 do 600 pracowników są zobowiązani utworzyć wieloosobową lub jednoosobową komórkę albo zatrudnić w tej komórce pracownika służby bhp w niepełnym wymiarze czasu pracy. W razie zatrudnienia powyżej 600 pracowników, pracodawca zatrudnia w pełnym wymiarze czasu pracy co najmniej 1 pracownika służby bhp na każdych 600 pracowników.

Służba bhp podlega bezpośrednio pracodawcy (§ 1 ust. 5 rozporządzenia), a jeżeli pracodawca jest jednostką organizacyjną - osobie zarządzającej tą jednostką lub osobie wchodzącej w skład organu zarządzającego, upoważnionej przez ten organ do sprawowania nadzoru w sprawach z zakresu bhp. Jak wskazał Wojewódzki Sąd Administracyjny w Warszawie w wyroku z 15 grudnia 2010 r. (sygn. akt II SA/Wa 1367/10): "(...) Bezpośrednie podporządkowanie służby bhp pracodawcy wydaje się oczywiste, jeżeli analizie poddany zostanie zakres uprawnień służby bhp określony w § 3 rozporządzenia z dnia 2 września 1997 r. w sprawie służby bezpieczeństwa i higieny pracy (...). Wymienione uprawnienia kontrolne oraz informowanie o bieżących zagrożeniach oraz aktualnym stanie bezpieczeństwa i higieny pracy mogą być skutecznie i efektywnie realizowane wyłącznie w sytuacji, gdy służba bhp nie jest podległa, a co za tym idzie zależna, od kierownictwa średniego szczebla, np. osoby kierującej Departamentem Spraw Pracowniczych. W takiej sytuacji nie może być mowy o bezpośrednim przekazywaniu informacji i niezwłocznym, natychmiastowym podejmowaniu rozstrzygnięć decyzyjnych w zakresie ochrony zdrowia i życia pracowników, niejednokrotnie związanych z zaangażowaniem znacznych środków finansowych lub ich utratą na skutek np. konieczności wstrzymania pracy. (...)".

Ze względów organizacyjnych pracodawca w strukturze organizacyjnej przyporządkował służbę bhp kierownikowi działu kadr. Taką praktykę podczas kontroli zakwestionował inspektor Państwowej Inspekcji Pracy.

Zastrzeżenie inspektora PIP jest uzasadnione. Z uwagi na specyfikę wykonywanych obowiązków i uprawnień, pomiędzy pracownikiem służby bhp a pracodawcą nie powinno być żadnych pośredników.

Właściwy (okręgowy) inspektor pracy może nakazać utworzenie służby bhp, albo zwiększenie liczby pracowników tej służby, jeżeli jest to uzasadnione stwierdzonymi zagrożeniami zawodowymi (występowaniem zwiększonego poziomu czynników szkodliwych i niebezpiecznych dla zdrowia pracowników). Dotyczy to jednak wyłącznie sytuacji, gdy potrzeba utworzenia albo rozbudowania pionu bhp jest konieczna ze względu na szczególne środowisko pracy, np. narażenie pracowników na wypadek (por. wyrok NSA w Warszawie z 9 listopada 2011 r., sygn. akt I OSK 529/11). Pracodawca, który nie zgadza się z decyzją inspektora pracy, ma prawo odwołać się do okręgowego inspektora pracy. Na prawomocną decyzję administracyjną służy natomiast skarga do Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego.

Podkreślić należy, że działalność służby bhp nie zwalnia zarówno pracodawcy, jak i osób kierujących pracownikami od obowiązków w zakresie bhp (art. 207 i 212 K.p.) oraz od odpowiedzialności za naruszenie przepisów lub zasad w tym zakresie.

Pracodawca zatrudniający do 100 pracowników może powierzyć wykonywanie zadań służby bhp pracownikowi zatrudnionemu przy innej pracy, przy czym osoba ta powinna spełniać wymagania kwalifikacyjne określone w § 4 ust. 2 rozporządzenia (wymienione w pkt 7 niniejszego opracowania).

Również sam pracodawca, który ukończył szkolenie niezbędne do wykonywania zadań służby bhp, o którym mowa w § 13 ust. 1 rozporządzenia Ministra Gospodarki i Pracy z dnia 27 lipca 2004 r. w sprawie szkolenia w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy (Dz. U. nr 180, poz. 1860 z późn. zm.) lub spełnia wymagania kwalifikacyjne dla służby bhp określone w § 4 ust. 2 rozporządzenia, może wykonywać zadania tej służby, jeżeli:

• zatrudnia do 10 pracowników albo
   
• zatrudnia do 20 pracowników i jest zakwalifikowany do grupy działalności, dla której ustalono nie wyższą niż trzecia kategorię ryzyka w rozumieniu rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 29 listopada 2002 r. w sprawie różnicowania stopy procentowej składki na ubezpieczenie społeczne z tytułu wypadków przy pracy... (Dz. U. z 2013 r. poz. 878 ze zm.).

W przypadku braku kompetentnych pracowników, pracodawca może powierzyć wykonywanie zadań służby bhp specjalistom spoza zakładu pracy (art. 237¹¹ § 2 K.p.). Osoby te powinny mieć ukończone szkolenie bhp dla tej służby oraz co najmniej wyższe wykształcenie o kierunku lub specjalności w zakresie bhp albo studia podyplomowe w zakresie bhp oraz co najmniej roczny staż pracy w służbie bhp. Może to być również osoba, która była zatrudniona na stanowisku inspektora pracy w Państwowej Inspekcji Pracy przez okres co najmniej 5 lat (§ 4 ust. 4 rozporządzenia). Jak wskazał Naczelny Sąd Administracyjny w Warszawie w wyroku z 17 listopada 2011 r. (sygn. akt I OSK 612/11): "(...) Powierzenie wykonywania zadań służby bhp specjalistom spoza zakładu pracy ograniczone zostało do przypadku, gdy pracodawca nie jest w stanie zatrudnić własnych pracowników w celu powierzenia im zadań służby bhp. Tym samym art. 237¹¹ § 2 K.p. stanowi lex specialis w stosunku do § 1 tego przepisu, a nie jego rozwinięcie polegające na tym, pracodawca niezależnie od stanu zatrudnienia może powierzyć zadania służby bhp specjalistom spoza zakładu. (...)".

Podstawą powierzenia wykonywania zadań służby bhp specjaliście spoza zakładu pracy może być umowa cywilnoprawna - np. umowa zlecenia (por. wyrok WSA w Gorzowie Wlkp. z 10 listopada 2005 r., sygn. akt II SA/Go 344/05).

Zarówno pracownik służby bhp, jak i pracownik zatrudniony przy innej pracy, któremu powierzono wykonywanie zadań tej służby, nie mogą ponosić jakichkolwiek niekorzystnych dla nich następstw z powodu wykonywania zadań i uprawnień służby bhp (art. 237¹¹ § 3 K.p.). Chodzi tutaj wyłącznie o przypadki prawidłowo wykonywanych zadań i korzystania z uprawnień w relacjach zachodzących między pracodawcą i pracownikiem.

Pracownik służby bhp po przeprowadzeniu kontroli warunków pracy nakazał wstrzymać pracę urządzenia na stanowisku produkcyjnym z uwagi na zdemontowaną osłonę ochronną - do czasu jej zamontowania. Kierownik działu produkcyjnego zgłosił ten fakt pracodawcy, wskazując, że wstrzymanie pracy urządzenia naraziło firmę na straty finansowe.

Pracodawca nie może wyciągnąć konsekwencji służbowych wobec pracownika służby bhp, który skorzystał ze swojego uprawnienia, lecz powinien niezwłocznie podjąć działania zmierzające do ustalenia winnych zaniedbań w zakresie bhp oraz zlecić usunięcie stwierdzonych nieprawidłowości.

Z powołanego przepisu nie wynika, aby pracownicy służby bhp należeli do grona zatrudnionych podlegających szczególnej ochronie przed wypowiedzeniem lub rozwiązaniem stosunku pracy (tak jak np. społeczni inspektorzy pracy). Gdyby jednak przyczyną wypowiedzenia im umowy o pracę było wykonywanie przez nich zadań i korzystanie z uprawnień w sposób prawidłowy, to takie wypowiedzenie byłoby nieuzasadnione.

Jeżeli pracownik służby bhp (także pracownik, któremu powierzono wykonywanie zadań służby bhp) uchybi ciążącym na nim obowiązkom, to pracodawca może pociągnąć go do odpowiedzialności, stosując zasady dyscyplinowania pracowników wynikające z art. 108 K.p. (kary porządkowe: upomnienie, naganę, karę pieniężną). Wobec zaś osób wykonujących zadania służby bhp, jako "specjaliści spoza zakładu pracy" zatrudnionych w oparciu o umowę cywilnoprawną, zleceniodawca może zastosować zasady odpowiedzialności odszkodowawczej wynikające z Kodeksu cywilnego.

Służba bhp nie ponosi odpowiedzialności za wykroczenia wynikające z art. 283 § 1 K.p. Pracownicy tej służby za swe zaniedbania mogą natomiast ponosić odpowiedzialność porządkową, materialną oraz karną.

Służba bhp pełni w zakładzie pracy funkcje doradcze i kontrolne w zakresie bhp. W szczególności powinna informować pracodawcę o zagrożeniach i proponować sposób ich usuwania oraz przeprowadzać co najmniej raz do roku odpowiednie analizy.

Szczegółowy zakres zadań służby bhp został określony w § 2 ust. 1 pkt 1-22 rozporządzenia. Powyższy przepis stanowi, że do zakresu działania służby bhp należy m.in.:

• przeprowadzanie kontroli warunków pracy oraz przestrzegania przepisów i zasad bhp, ze szczególnym uwzględnieniem stanowisk pracy, na których są zatrudnione kobiety w ciąży lub karmiące dziecko piersią, młodociani, niepełnosprawni, pracownicy wykonujący pracę zmianową, w tym pracujący w nocy, oraz osoby fizyczne wykonujące pracę na innej podstawie niż stosunek pracy w zakładzie pracy lub w miejscu wyznaczonym przez pracodawcę,
   
• bieżące informowanie pracodawcy o stwierdzonych zagrożeniach zawodowych, wraz z wnioskami zmierzającymi do usuwania tych zagrożeń,
   
• sporządzanie i przedstawianie pracodawcy, co najmniej raz w roku, okresowych analiz stanu bhp zawierających propozycje przedsięwzięć technicznych i organizacyjnych mających na celu zapobieganie zagrożeniom życia i zdrowia pracowników oraz poprawę warunków pracy,
   
• udział w opracowywaniu planów modernizacji i rozwoju zakładu pracy oraz przedstawianie propozycji dotyczących uwzględnienia w tych planach rozwiązań techniczno-organizacyjnych zapewniających poprawę stanu bhp,
   
• przedstawianie pracodawcy wniosków dotyczących zachowania wymagań ergonomii na stanowiskach pracy,
   
• udział w opracowywaniu zakładowych układów zbiorowych pracy, wewnętrznych zarządzeń, regulaminów i instrukcji ogólnych dotyczących bhp oraz w ustalaniu zadań osób kierujących pracownikami w zakresie bhp,
   
• opiniowanie szczegółowych instrukcji dotyczących bhp na poszczególnych stanowiskach pracy,
   
• udział w ustalaniu okoliczności i przyczyn wypadków przy pracy oraz w opracowywaniu wniosków wynikających z badania przyczyn i okoliczności tych wypadków oraz zachorowań na choroby zawodowe, a także kontrola realizacji tych wniosków,
   
• prowadzenie rejestrów, kompletowanie i przechowywanie dokumentów dotyczących wypadków przy pracy, stwierdzonych chorób zawodowych i podejrzeń o takie choroby, a także przechowywanie wyników badań i pomiarów czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy,
   
• doradztwo w zakresie stosowania przepisów oraz zasad bhp,
   
• udział w dokonywaniu oceny ryzyka zawodowego, które wiąże się z wykonywaną pracą,
   
• doradztwo w zakresie organizacji i metod pracy na stanowiskach pracy, na których występują czynniki niebezpieczne, szkodliwe dla zdrowia lub warunki uciążliwe, oraz doboru najwłaściwszych środków ochrony zbiorowej i indywidualnej,
   
• współpraca z właściwymi komórkami organizacyjnymi lub osobami, w szczególności w zakresie organizowania i zapewnienia odpowiedniego poziomu szkoleń w dziedzinie bhp oraz zapewnienia właściwej adaptacji zawodowej nowo zatrudnionych pracowników.

Katalog zadań służby bhp wymieniony w § 2 ust. 1 rozporządzenia jest zamknięty. Oznacza to, że służba bhp nie może być obciążana innymi zadaniami niż wskazane w tym przepisie. Reguła ta nie dotyczy pracownika zatrudnionego przy innej pracy, któremu powierzono zadania służby bhp.

Wyjątek stanowi obowiązek przeprowadzania instruktażu ogólnego (w ramach szkolenia wstępnego z zakresu bhp), wynikający wprost z § 10 ust. 2 rozporządzenia z dnia 27 lipca 2004 r. w sprawie szkolenia w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy.

W celu realizacji zadań, o których mowa powyżej, pracodawca powinien udostępnić odpowiednio służbie bhp, pracownikowi zatrudnionemu przy innej pracy wykonującemu zadania służby bhp, specjaliście spoza zakładu pracy, któremu powierzono zadania służby bhp, wszelkie informacje mogące wywierać wpływ na bezpieczeństwo pracy i ochronę zdrowia pracowników, w szczególności dotyczące:

• stanu środowiska pracy, w tym wyników badań i pomiarów czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy,
   
• zastosowanych dotychczas środków, w tym technicznych i organizacyjnych, zapobiegających zagrożeniom zdrowia lub życia pracowników w odniesieniu do zakładu pracy i poszczególnych stanowisk pracy,
   
• środków przewidzianych w razie potrzeby udzielenia pierwszej pomocy, gaszenia pożaru i ewakuacji pracowników.

Pracodawca zatrudniający 450 pracowników, zamierza zatrudnić pracownika służby bhp w zadaniowym systemie czasu pracy.

Z przepisów nie wynika, w jakim systemie czasu pracy należy zatrudniać pracowników służby bhp, w związku z czym nie ma przeciwwskazań, aby był to system zadaniowy. Należy jednak pamiętać, że organizacja i rozkład czasu pracy tego pracownika powinny zapewniać pełną realizację jego obowiązków wynikających z przepisów prawa.

Służba bhp, zgodnie z § 3 rozporządzenia, jest uprawniona do:

• przeprowadzania kontroli stanu bhp, a także przestrzegania przepisów oraz zasad w tym zakresie w zakładzie pracy i w każdym innym miejscu wykonywania pracy,
   
• występowania do osób kierujących pracownikami z zaleceniami usunięcia stwierdzonych zagrożeń wypadkowych i szkodliwości zawodowych oraz uchybień w zakresie bhp,
   
• występowania do pracodawcy z wnioskami o nagradzanie pracowników wyróżniających się w działalności na rzecz poprawy warunków bhp,
   
• występowania do pracodawcy o zastosowanie kar porządkowych w stosunku do pracowników odpowiedzialnych za zaniedbanie obowiązków w zakresie bhp,
   
• niezwłocznego wstrzymania pracy maszyny lub innego urządzenia technicznego w razie wystąpienia bezpośredniego zagrożenia życia lub zdrowia pracownika albo innych osób,
   
• niezwłocznego odsunięcia od pracy pracownika zatrudnionego przy pracy wzbronionej,
   
• niezwłocznego odsunięcia od pracy pracownika, który swoim zachowaniem lub sposobem wykonywania pracy stwarza bezpośrednie zagrożenie życia lub zdrowia własnego albo innych osób,
   
• wnioskowania do pracodawcy o niezwłoczne wstrzymanie pracy w zakładzie pracy, w jego części lub w innym miejscu wyznaczonym przez pracodawcę do wykonywania pracy, w wypadku stwierdzenia bezpośredniego zagrożenia życia lub zdrowia pracowników albo innych osób.

Uprawnienia, o których mowa powyżej, zgodnie z § 3a rozporządzenia, przysługują również pracownikowi zatrudnionemu przy innej pracy, któremu powierzono zadania służby bhp oraz specjaliście spoza zakładu pracy wykonującemu zadania służby bhp.

Pracownik służby bhp może pracować jako: inspektor, starszy inspektor, specjalista, starszy specjalista, główny specjalista do spraw bezpieczeństwa i higieny pracy (§ 4 ust. 1 rozporządzenia). Zatrudnienie na poszczególnych stanowiskach uzależnione jest od wykształcenia oraz stażu pracy.

Zgodnie z § 4 ust. 2 rozporządzenia, pracownikami służby bhp mogą być osoby spełniające następujące wymagania kwalifikacyjne:

• inspektorem do spraw bhp może być osoba posiadająca zawód technika bhp,
   
• starszym inspektorem do spraw bhp może być osoba posiadająca:
   
• zawód technika bhp oraz co najmniej 3-letni staż pracy w służbie bhp lub
   
• wyższe wykształcenie o kierunku lub specjalności w zakresie bhp albo studia podyplomowe w zakresie bhp,
   
• specjalistą do spraw bhp może być osoba posiadająca wyższe wykształcenie o kierunku lub specjalności w zakresie bhp albo studia podyplomowe w zakresie bhp oraz co najmniej 1 rok stażu pracy w służbie bhp,
   
• starszym specjalistą do spraw bhp może być osoba posiadająca wyższe wykształcenie o kierunku lub specjalności w zakresie bhp albo studia podyplomowe w zakresie bhp oraz co najmniej 3-letni staż pracy w służbie bhp,
   
• głównym specjalistą do spraw bhp może być osoba posiadająca wyższe wykształcenie o kierunku lub specjalności w zakresie bhp albo studia podyplomowe w zakresie bhp oraz co najmniej 5-letni staż pracy w służbie bhp.

Osobom wykonującym zadania służby bhp na innej podstawie niż stosunek pracy (np. umowy zlecenia), okresu tego nie wlicza się do stażu pracy w służbie bhp, gdyż są oni traktowani jako "specjaliści spoza zakładu pracy" (nie pracują w wyodrębnionych komórkach organizacyjnych).

Liczne wątpliwości interpretacyjne w odniesieniu do terminów "wyższego wykształcenia o kierunku i specjalności w zakresie bhp" oraz "studia podyplomowe w zakresie bhp", wyjaśnił Departament Warunków Pracy Ministerstwa Gospodarki i Pracy w piśmie z 28 stycznia 2005 r. (znak: DWP-l-0212-86/05). Zdaniem resortu określenie w rozporządzeniu "kierunku" lub "specjalności" w zakresie bhp powinno być zgodne z przepisami rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 6 maja 2003 r. w sprawie Polskiej Klasyfikacji Edukacji (Dz. U. nr 98, poz. 895). W załączniku do tego rozporządzenia - "Polska Klasyfikacja Edukacji (PKE)", w rozdziale 2 - "Klasyfikacje wykształcenia. Zasady metodyczne", zamieszczono "Tablice kodów klasyfikacji kształcenia i wykształcenia". W tablicy nr 7B "Kody dziedzin kształcenia (specjalności, kierunków studiów, dyscyplin nauki)", pod kodem 862 wyodrębniono "Bezpieczeństwo i higiena pracy". Wyższe wykształcenie o kierunku lub specjalności w zakresie bhp należy zatem traktować jako zasób wiedzy zdobytej w tym zakresie w wyższej uczelni, umożliwiający właściwą realizację zadań w tej dziedzinie, a przede wszystkim wykonywanie zadań służby bhp.

Podobnie wymagane przez rozporządzenie studia podyplomowe w zakresie bhp powinny zapewnić przygotowanie absolwentów do wykonywania zadań służby bhp, a co za tym idzie - program studiów powinien uwzględniać tematykę umożliwiającą uzyskanie takiego przygotowania.

Obecnie obowiązujące przepisy określają jedynie podstawy programowe dla kształcenia w zawodzie technika bhp (por. rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 7 lutego 2012 r. w sprawie podstawy programowej kształcenia w zawodach - Dz. U. poz. 184 z późn. zm.), natomiast uczelnie wyższe nie otrzymały szczegółowych podstaw programowych.

Pracodawca zatrudnił w służbie bhp na stanowisku "referenta ds. bhp" pracownika, który jest w trakcie studiów podyplomowych z zakresu bhp. Przepisy bhp w sposób jednoznaczny określają nazewnictwo stanowisk pracy, na których można zatrudniać pracowników służby bhp. W przypadku zatrudnienia pracownika na stanowisku "referenta ds. bhp" jego etat nie wlicza się do liczby pracowników służby bhp (z uwagi na brak kwalifikacji do wykonywania zawodu), a przepracowany na nim okres zatrudnienia nie wlicza się do stażu pracy w służbie bhp.

Warto w tym miejscu podkreślić, że zdecydowanie większe możliwości pracy w omawianej służbie ma osoba, która ukończyła studia wyższe - w tym również podyplomowe - w zakresie bhp. W odróżnieniu od osoby legitymującej się tytułem technika bhp, pracownik służby bhp z wyższym wykształceniem ma możliwość nie tylko kierowania wieloosobową komórką organizacyjną ds. bhp (§ 4 ust. 3 rozporządzenia), ale również prowadzenia własnej działalności gospodarczej, tj. świadczenia usług w zakresie bhp innym przedsiębiorcom, w ramach powierzenia wykonywania zadań służby bhp specjalistom spoza zakładu pracy (§ 4 ust. 4 rozporządzenia).

Zwracamy uwagę! Pracownicy służby bhp i inne osoby wykonujące zadania tej służby są obowiązani odbywać szkolenia okresowe, których celem jest aktualizacja i ugruntowanie wiedzy i umiejętności w dziedzinie bhp oraz zaznajomienie uczestników szkolenia z nowymi rozwiązaniami techniczno-organizacyjnymi w tym zakresie. Powyższe wynika z przepisu § 14 ust. 1 i 2 pkt 4 rozporządzenia w sprawie szkolenia w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy.