Formy i podstawa przygotowania zawodowego

Przygotowanie zawodowe młodocianych może się odbywać w formie:

• nauki zawodu, której celem jest przygotowanie młodocianego do pracy w charakterze wykwalifikowanego pracownika lub czeladnika i obejmuje praktyczną naukę zawodu, organizowaną u pracodawcy na zasadach ustalonych w odrębnych przepisach oraz dokształcanie teoretyczne,
   
• przyuczenia do wykonywania określonej pracy, które ma przygotować młodocianego do pracy w charakterze przyuczonego pracownika i może dotyczyć wybranych prac związanych z nauką zawodu określonych w przepisach dotyczących klasyfikacji zawodów szkolnictwa zawodowego,
   
• rzemieślniczego przygotowania zawodowego młodocianych zatrudnionych w tym celu u pracodawców będących rzemieślnikami w zawodach odpowiadających danemu rodzajowi rzemiosła, nieujętych w klasyfikacji zawodów szkolnictwa zawodowego, określonych w przepisach dotyczących klasyfikacji zawodów i specjalności dla potrzeb rynku pracy.

Młodociani pracownicy zatrudnieni w celu przygotowania zawodowego korzystają ze szczególnej ochrony. Polega ona między innymi na obowiązku zawierania z nimi bezterminowych umów o pracę oraz na dopuszczalności wypowiadania tych umów tylko z przyczyn określonych w art. 196 K.p.

Umowy o pracę w celu przygotowania zawodowego należy zawierać na czas nieokreślony. Jedynie w sytuacji, gdy pracodawca zatrudnia w celu nauki zawodu większą liczbę młodocianych niż wynika to z jego potrzeb, może zawierać umowy o pracę na czas określony, jednak nie krótszy niż obejmujący okres kształcenia.

O zawarciu umowy w celu przygotowania zawodowego pracodawca ma obowiązek zawiadomić wójta (burmistrza, prezydenta miasta) właściwego ze względu na miejsce zamieszkania młodocianego; w przypadku pracodawcy będącego rzemieślnikiem - właściwą izbę rzemieślniczą.

Młodociany zatrudniony w celu przygotowania zawodowego jest obowiązany dokształcać się do ukończenia 18 lat w zakresie szkoły podstawowej i gimnazjum (od 1 września 2017 r. - ośmioletniej szkoły podstawowej), jeżeli szkoły takiej nie ukończył, albo w zakresie szkoły ponadgimnazjalnej (od 1 września 2017 r. - ponadpodstawowej) lub w formach pozaszkolnych. Jeżeli młodociany nie ukończy przygotowania zawodowego przed osiągnięciem 18 lat, obowiązek dokształcania się może być przedłużony do czasu ukończenia przygotowania zawodowego. Pracodawca zatrudniający młodocianego ma obowiązek zwolnienia młodocianego od pracy na czas potrzebny do wzięcia udziału w zajęciach szkoleniowych w związku z dokształcaniem się.

W szczególny sposób są traktowani młodociani, którzy nie ukończyli nauki w gimnazjum (od 1 września 2017 r. - ośmioletniej szkoły podstawowej) oraz osoby, które mają mniej niż 16 lat. Obecnie zagadnienie to regulują przepisy rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 5 grudnia 2002 r. w sprawie przypadków, w których wyjątkowo jest dopuszczalne zatrudnianie młodocianych, którzy nie ukończyli gimnazjum, osób niemających 16 lat, które ukończyły gimnazjum, oraz osób niemających 16 lat, które nie ukończyły gimnazjum (Dz. U. nr 214, poz. 1808 ze zm.).

Z młodocianym, który nie ukończył gimnazjum może być, na wniosek jego przedstawiciela ustawowego (rodzica) lub opiekuna, zawarta umowa o pracę w celu przygotowania zawodowego odbywanego w formie przyuczenia do wykonywania określonej pracy, jeżeli:

• został on przyjęty do oddziału przysposabiającego do pracy, utworzonego w gimnazjum albo
   
• uzyskał zezwolenie dyrektora gimnazjum, w którego obwodzie mieszka, na spełnianie obowiązku szkolnego poza szkołą.

W obu przypadkach niezbędna jest pozytywna opinia poradni psychologiczno-pedagogicznej.

Z młodocianym, który nie ukończył gimnazjum, a spełnia obowiązek szkolny poza szkołą, po ukończeniu przygotowania zawodowego w formie przyuczenia do wykonywania określonej pracy, może być zawarta umowa o pracę w celu przygotowania zawodowego w formie nauki zawodu. Niezbędna jest jednak zgoda dyrektora gimnazjum, w obwodzie którego mieszka młodociany oraz pozytywna opinia ww. poradni.

Z osobą niemającą 16 lat, która ukończyła gimnazjum, może być zawarta umowa o pracę w celu przygotowania zawodowego w formie nauki zawodu, a z osobą, która nie ukończyła gimnazjum - w formie przyuczenia do wykonywania określonej pracy, pod warunkiem:

• wyrażenia na to zgody jej przedstawiciela ustawowego lub opiekuna,
   
• przedstawienia zaświadczenia lekarza, uprawnionego do przeprowadzania badań profilaktycznych pracowników stwierdzającego, że praca danego rodzaju nie zagraża zdrowiu tej osoby,
   
• przedstawienia pozytywnej opinii poradni psychologiczno-pedagogicznej.

W przypadku osoby niemającej 16 lat, która nie ukończyła gimnazjum, wymagana jest zgoda właściwego dyrektora gimnazjum na spełnianie obowiązku szkolnego poza szkołą.

Jeżeli chodzi o naukę zawodu, to czas jej trwania zasadniczo wynosi nie więcej niż 36 miesięcy. Umowy o pracę w celu przygotowania zawodowego odbywanego w tej formie zawierane są w terminie przyjęć kandydatów do zasadniczych szkół zawodowych. Jeżeli młodociany nie dokształca się w zasadniczej szkole zawodowej, umowa o pracę może zostać zawarta w innym terminie.

Młodociani odbywający naukę zawodu mogą być zatrudniani tylko przy pracach objętych programem praktycznej nauki zawodu.

Pracodawca zatrudniający pracowników w celu nauki zawodu powinien zapewnić również ich dokształcanie teoretyczne. W tym celu albo organizuje je we własnym zakresie, albo kieruje młodocianych do zasadniczej szkoły zawodowej, albo do ośrodka dokształcania i doskonalenia zawodowego. Jak wynika z przepisów rozporządzenia z dnia 28 maja 1996 r., okres nauki zawodu w niektórych okolicznościach może zostać przedłużony albo skrócony.

Uwaga! Sąd Najwyższy w uchwale z 15 lipca 1986 r. (sygn. akt III PZP 40/86, OSNC 1987/5-6/80) wyjaśnił, że: "Zobowiązanie się młodocianego w umowie o pracę w celu przygotowania zawodowego do zwrotu kosztów kształcenia w razie zawinionego przez niego nieukończenia szkoły uzasadnia roszczenie zakładu pracy o zwrot tych kosztów.". Przepisy Kodeksu pracy dotyczące zawierania umów o pracę w celu przygotowania zawodowego nie wyłączają dopuszczalności zamieszczenia w takiej umowie klauzuli w tej sprawie.

Drugą formą przygotowania zawodowego jest przyuczenie do wykonywania określonej pracy, które może trwać od 3 do 6 miesięcy. Jeśli przyuczenie obejmuje młodocianego uczestnika Ochotniczego Hufca Pracy, okres nauki może być przedłużony do czasu ukończenia gimnazjum i trwać łącznie nie dłużej niż 22 miesiące. Czas trwania, zakres oraz program przyuczenia do wykonywania określonej pracy ustala pracodawca. Bierze on pod uwagę wybrane treści programu nauczania uwzględniającego podstawę programową kształcenia w zawodach określonych w klasyfikacji zawodów szkolnictwa zawodowego lub programu zapewniającego spełnienie wymagań egzaminacyjnych. Wymagania te są wskazane w standardach będących podstawą przeprowadzania egzaminu kwalifikacyjnego na tytuł czeladnika w zawodach nieujętych w klasyfikacji zawodów szkolnictwa zawodowego, określonych w przepisach dotyczących klasyfikacji zawodów i specjalności na potrzeby rynku pracy. Określają je przepisy rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 7 sierpnia 2014 r. w sprawie klasyfikacji zawodów i specjalności na potrzeby rynku pracy oraz zakresu jej stosowania (Dz. U. poz. 1145 ze zm.).

Tak jak nauka zawodu, również przyuczenie do wykonywania określonej pracy kończy się egzaminem sprawdzającym. Młodociani zatrudnieni u pracodawców niebędących rzemieślnikami składają egzamin bezpośrednio u swoich pracodawców, natomiast zatrudnieni u pracodawców będących rzemieślnikami - przed komisją egzaminacyjną izby rzemieślniczej, na zasadach określonych przez Związek Rzemiosła Polskiego. W razie negatywnego wyniku egzaminu, pracodawca (a w odniesieniu do pracodawcy będącego rzemieślnikiem - izba rzemieślnicza) ustala, na jaki okres należy przedłużyć przyuczenie do wykonywania określonej pracy, z tym jednak, że okres ten nie może przekroczyć 3 miesięcy.

Młodocianemu, który ukończył przyuczenie do wykonywania określonej pracy z wynikiem pozytywnym i podjął naukę zawodu obejmującą zakres tego przyuczenia, zalicza się okres przyuczenia do okresu praktycznej nauki zawodu.