Powołanie zespołu powypadkowego

Ustalenie czy zdarzenie jest wypadkiem przy pracy oraz zbadanie przyczyn wypadku należy do obowiązków pracodawcy, który ponosi wszystkie związane z tym koszty. W tym celu powołuje zespół powypadkowy, w skład którego wchodzi pracownik służby bezpieczeństwa i higieny pracy oraz społeczny inspektor pracy.

Należy wyjaśnić, że w myśl art. 237¹¹ K.p. pracodawca tworzy służbę bezpieczeństwa i higieny pracy (dalej służbę bhp), pełniącą funkcje doradcze i kontrolne, jeśli zatrudnia więcej niż 100 pracowników.

Szczegółowy zakres działania służby bhp, organizacja tej służby i przysługujące uprawnienia oraz wymagania kwalifikacyjne pracowników zostały ustalone przepisami rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 2 września 1997 r. w sprawie służby bezpieczeństwa i higieny pracy (Dz. U. nr 109, poz. 704 ze zm.). Pracodawca zatrudniający do 100 pracowników powierza wykonywanie zadań służby bhp pracownikowi zatrudnionemu przy innej pracy. W tym miejscu warto zasygnalizować, że utworzenie służby bhp przez powierzenie wykonywania zadań tej służby pracownikowi zatrudnionemu przy innej pracy może być niewystarczające. Potwierdza to wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Gdańsku z dnia 7 lutego 2008 r. (sygn. akt III SA/Gd 456/07), według którego: "(…) pracodawca nie może powierzyć zadań służby bhp temu, kto pracuje w zakładzie także w innym charakterze (…)". Takie sformułowanie wyroku spowodowało pojawienie się poglądu, iż zakaz wykonywania zadań bhp obejmuje nie tylko sytuację, w której pracownik wykonuje różne rodzajowo zadania (z zakresu bhp oraz z zakresu innego stanowiska pracy) w ramach jednej umowy o pracę, ale także taką, w której dla celów bhp zawarto odrębny stosunek pracy. W naszym przekonaniu jednak, zakaz ten dotyczy tylko pierwszej sytuacji.

Zakaz tworzenia służby bhp w zakładzie zatrudniającym powyżej 100 osób dotyczy jedynie takiej formy, w której powierza się zadania tej służby pracownikowi pracującemu jednocześnie przy innej pracy, w ramach tego samego stosunku pracy. Nic nie stoi natomiast na przeszkodzie, aby dla celów utworzenia służby bhp nastąpiło zatrudnienie tego pracownika na podstawie odrębnej umowy o pracę, np. na część etatu.

Powyższe potwierdza Państwowa Inspekcja Pracy. W odpowiedzi na zapytanie naszego Wydawnictwa w piśmie nadesłanym 17 lutego 2009 r. Inspekcja wyjaśniła, że nie ma przeszkód: "(…) by pracodawca w ogóle zawarł z osobą, z którą już pozostaje w stosunku pracy, kolejnej umowy o pracę w celu zatrudnienia na stanowisku pracownika służby bhp. Występujące przy tym rozwiązaniu ograniczenia wiążą się z wielkością zakładu, wyrażoną liczbą pracowników i obowiązującymi normami czasu pracy. W zakładzie zatrudniającym od 100 do 600 pracowników (…), pracodawca może utworzyć jednoosobową komórkę bhp, której pracownikiem będzie osoba zatrudniona w niepełnym wymiarze czasu pracy.". Jest to zgodne z § 1 ust. 3 ww. rozporządzenia z dnia 2 września 1997 r.

Pracodawca posiadający ukończone szkolenie niezbędne do wykonywania zadań służby bhp może sam wykonywać zadania tej służby, jeżeli zatrudnia:

• do 10 pracowników albo
   
• do 20 pracowników i jest zakwalifikowany do grupy działalności, dla której ustalono nie wyższą niż trzecia kategorię ryzyka w rozumieniu przepisów o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych.

Jeżeli jest to uzasadnione stwierdzonymi zagrożeniami zawodowymi, właściwy inspektor pracy może nakazać utworzenie służby bhp (albo zwiększenie liczby pracowników tej służby) przez pracodawcę zatrudniającego mniejszą liczbę pracowników - niezależnie od stanu zatrudnienia.

Powyższe wynika z wykładni gramatycznej art. 237¹¹ § 2 K.p., zezwalającego na pozyskanie specjalisty z zewnątrz przy braku kompetentnego personelu. Powołany przepis, oprócz braku kompetentnego personelu, nie określa innych ograniczeń dla pozyskania specjalisty spoza zakładu pracy. Warto w tym miejscu dodać, że Dyrektywa 89/391/EWG w sprawie wprowadzenia środków w celu poprawy bezpieczeństwa i zdrowia pracowników w miejscu pracy stanowi, że pracodawca jest obowiązany powołać w zakładzie pracy służbę ochrony i zapobiegania ryzyku zawodowemu. Służba taka może składać się z wyznaczonych pracowników lub osób spoza zakładu pracy.

Pracownik służby bhp, a także pracownik zatrudniony przy innej pracy, któremu powierzono wykonywanie zadań służby bhp oraz specjalista spoza zakładu pracy powinni spełniać wymagania kwalifikacyjne niezbędne do wykonywania zadań służby bhp oraz ukończyć szkolenie w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy dla pracowników tej służby. Szczegółowe wymagania jakie musi spełniać ta osoba określone zostały w rozporządzeniu z dnia 2 września 1997 r. Z przepisów tych wynika, że:

• inspektorem do spraw bhp może być osoba posiadająca zawód technika bezpieczeństwa i higieny pracy,
   
• starszym inspektorem do spraw bhp może być osoba posiadająca zawód technika bezpieczeństwa i higieny pracy oraz co najmniej 3-letni staż pracy w służbie bhp lub wyższe wykształcenie o kierunku lub specjalności w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy albo studia podyplomowe w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy,
   
• specjalistą do spraw bhp może być osoba posiadająca wyższe wykształcenie o kierunku lub specjalności w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy albo studia podyplomowe w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy oraz co najmniej 1 rok stażu pracy w służbie bhp,
   
• starszym specjalistą do spraw bhp może być osoba posiadająca wyższe wykształcenie o kierunku lub specjalności w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy albo studia podyplomowe w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy oraz co najmniej 3-letni staż pracy w służbie bhp,
   
• głównym specjalistą do spraw bhp może być osoba posiadająca wyższe wykształcenie o kierunku lub specjalności w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy albo studia podyplomowe w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy oraz co najmniej 5-letni staż pracy w służbie bhp.

Pracownik zatrudniony w jednoosobowej komórce bhp powinien spełniać co najmniej wymagania kwalifikacyjne dla starszego inspektora do spraw bhp.

Sygnalizujemy ponadto, że wymagania kwalifikacyjne względem pracowników służby bhp, zaostrzone nowelizacją rozporządzenia z dnia 2 września 1997 r., która weszła w życie z dniem 1 lipca 2005 r., w określonych okolicznościach są nieco złagodzone. W akcie nowelizującym zawarto bowiem przepis przejściowy, zgodnie z którym osoby zatrudnione w służbie bhp i wykonujące zadania tej służby w dniu wejścia w życie nowelizacji, niespełniające obecnych wymagań kwalifikacyjnych, zachowują prawo do zatrudnienia w służbie bhp i wykonywania zadań tej służby przez okres 8 lat od dnia wejścia w życie tego rozporządzenia, tj. do 1 lipca 2013 r. (§ 2 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 2 listopada 2004 r. zmieniającego rozporządzenie w sprawie służby bezpieczeństwa i higieny pracy, opublikowanego w Dz. U. nr 246, poz. 2468 ze zm.).

Nadmieniamy, że specjalista spoza zakładu pracy, któremu powierzono zadania służby bhp, musi spełniać określone wymagania, tj. posiadać wyższe wykształcenie o kierunku lub specjalności w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy albo studia podyplomowe w tym zakresie oraz co najmniej 1 rok stażu pracy w służbie bhp. Specjalistą może być także osoba, która była zatrudniona na stanowisku inspektora PIP przez okres co najmniej 5 lat.

U pracodawcy, który nie ma obowiązku tworzenia służby bhp, w skład zespołu powypadkowego zamiast pracownika służby bhp wchodzi pracodawca lub pracownik zatrudniony przy innej pracy, któremu pracodawca powierzył wykonywanie zadań służby bhp, albo specjalista spoza zakładu pracy. Natomiast u pracodawcy, u którego nie działa społeczna inspekcja pracy, w skład zespołu powypadkowego zamiast społecznego inspektora pracy, jako członek zespołu, wchodzi przedstawiciel pracowników posiadający aktualne zaświadczenie o ukończeniu szkolenia w zakresie bhp.

Nadmieńmy, że jeżeli wypadek miał miejsce na terenie innego zakładu pracy, ustalenia okoliczności i przyczyn wypadku dokonuje zespół powypadkowy powołany przez pracodawcę poszkodowanego pracownika, w obecności przedstawiciela pracodawcy, na którego terenie miał miejsce wypadek. Pracodawca, na którego terenie miał miejsce wypadek, w którym została poszkodowana osoba niebędąca jego pracownikiem, jest obowiązany w szczególności:

• zapewnić udzielenie pomocy poszkodowanemu,
   
• zabezpieczyć miejsce wypadku,
   
• zawiadomić niezwłocznie o wypadku pracodawcę poszkodowanego,
   
• udostępnić miejsce wypadku i niezbędne materiały oraz udzielić informacji i wszechstronnej pomocy zespołowi powypadkowemu ustalającemu okoliczności i przyczyny wypadku.

Na wniosek pracodawcy poszkodowanego pracownika pracodawca, na którego terenie miał miejsce wypadek, może ustalić okoliczności i przyczyny wypadku, a następnie dokumentację powypadkową przekazać pracodawcy poszkodowanego pracownika.

Zespół powypadkowy jest obowiązany przystąpić do ustalenia okoliczności i przyczyn wypadku niezwłocznie po otrzymaniu wiadomości o wypadku.

W szczególności zespół powypadkowy jest obowiązany:

• dokonać oględzin miejsca wypadku, stanu technicznego maszyn i innych urządzeń technicznych, stanu urządzeń ochronnych oraz zbadać warunki wykonywania pracy i inne okoliczności, które mogły mieć wpływ na powstanie wypadku,
   
• sporządzić szkic lub wykonać fotografię miejsca wypadku - jeżeli jest to konieczne,
   
• wysłuchać poszkodowanego, jeżeli stan jego zdrowia na to pozwala oraz zebrać informacje dotyczące wypadku od świadków wypadku,
   
• zasięgnąć opinii lekarza, a w razie potrzeby opinii innych specjalistów, w zakresie niezbędnym do oceny rodzaju i skutków wypadku,
   
• zebrać inne dowody dotyczące wypadku,
   
• dokonać prawnej kwalifikacji wypadku zgodnie z art. 3 ust. 1 i 2 ustawy wypadkowej,
   
• określić środki profilaktyczne oraz wnioski, w szczególności wynikające z oceny ryzyka zawodowego na stanowisku pracy, na którym wystąpił wypadek.

Jeżeli ustalenie okoliczności i przyczyn wypadku nastąpi w terminie późniejszym wskutek uzasadnionych przeszkód lub trudności, to przyczyny tego opóźnienia należy podać w treści protokołu powypadkowego. Należy zaznaczyć, że przekroczenie terminu uzasadniają jedynie okoliczności uniemożliwiające jego sporządzenie, do których należy np. stan zdrowia poszkodowanego. Nie określono nowego wzoru protokołu powypadkowego, zatem nadal obowiązujący jest wzór określony przepisami rozporządzenia Ministra Gospodarki i Pracy z dnia 16 września 2004 r. w sprawie wzoru protokołu ustalenia okoliczności i przyczyn wypadku przy pracy (Dz. U. nr 227, poz. 2298).

Zespół powypadkowy sporządza protokół powypadkowy w niezbędnej liczbie egzemplarzy i wraz z pozostałą dokumentacją powypadkową doręcza niezwłocznie pracodawcy w celu zatwierdzenia. Członek zespołu powypadkowego ma prawo złożyć do protokołu powypadkowego zdanie odrębne, które powinien uzasadnić. W przypadku rozbieżności zdań członków zespołu powypadkowego o treści protokołu powypadkowego decyduje pracodawca.

Zespół powypadkowy jest obowiązany zapoznać poszkodowanego z treścią protokołu powypadkowego przed jego zatwierdzeniem przez pracodawcę.

Poszkodowany ma prawo do:

• zgłoszenia uwag i zastrzeżeń do ustaleń zawartych w protokole powypadkowym, o czym zespół powypadkowy jest obowiązany pouczyć poszkodowanego,
   
• wglądu do akt sprawy oraz sporządzania z nich notatek i odpisów oraz kopii.

W razie wypadku śmiertelnego (lub zgonu poszkodowanego przed sporządzeniem protokołu), zespół powypadkowy zapoznaje z treścią protokołu powypadkowego członków rodziny zmarłego pracownika oraz poucza ich o prawie zgłaszania uwag i zastrzeżeń do ustaleń zawartych w protokole powypadkowym.

Stwierdzenie w protokole powypadkowym, że wypadek nie jest wypadkiem przy pracy albo że zachodzą okoliczności, które mogą mieć wpływ na prawo pracownika do świadczeń przysługujących z tytułu wypadku, wymaga szczegółowego uzasadnienia i wskazania dowodów stanowiących podstawę takiego stwierdzenia.

Do protokołu należy dołączyć wszystkie dokumenty będące podstawą dokonanych ustaleń, tj.: zapis wyjaśnień poszkodowanego i informacji uzyskanych od świadków wypadku, a także inne dokumenty zebrane w czasie ustalania okoliczności i przyczyn wypadku, w szczególności pisemną opinię lekarza lub innych specjalistów, szkice lub fotografie miejsca wypadku, odrębne zdanie złożone przez członka zespołu powypadkowego (jeżeli było złożone) oraz uwagi i zastrzeżenia poszkodowanego (lub członków rodziny zmarłego pracownika) - stanowiące integralną część protokołu powypadkowego.

Protokół powypadkowy zatwierdza pracodawca nie później niż w terminie 5 dni od dnia jego sporządzenia. Jeżeli do treści protokołu powypadkowego zostały zgłoszone zastrzeżenia przez poszkodowanego lub członków rodziny zmarłego wskutek wypadku pracownika albo protokół powypadkowy nie odpowiada warunkom określonym w rozporządzeniu, pracodawca zwraca niezatwierdzony protokół powypadkowy, w celu wyjaśnienia i uzupełnienia go przez zespół powypadkowy.

Uwaga! W razie wniesienia zastrzeżeń do protokołu, zespół powypadkowy po dokonaniu wyjaśnień i uzupełnień sporządza, nie później niż w terminie 5 dni, nowy protokół powypadkowy, dołączając do niego protokół powypadkowy niezatwierdzony przez pracodawcę.

Natomiast w sytuacji, gdy pracownik nie wnosi zastrzeżeń do protokołu, a jedynie zgłasza do niego uwagi, dotyczące np. niewłaściwych bądź niefachowych sformułowań użytych w treści protokołu, to pracodawca nie musi zwracać protokołu zespołowi.

Należy dodać, że zgłoszenie uwag i zastrzeżeń jest pierwszym uprawnieniem pracownika kwestionującego ustalenia zawarte w protokole powypadkowym. Jeśli bowiem pracownik - z różnych przyczyn - nie skorzysta z możliwości wniesienia uwag lub zastrzeżeń, bądź jego uwagi lub zastrzeżenia nie przyniosą oczekiwanego przez niego rezultatu, może on wytoczyć powództwo o sprostowanie protokołu powypadkowego na podstawie art. 189 K.p.c. Pouczenie o możliwości wystąpienia do sądu pracy z takim powództwem zawarte jest w protokole powypadkowym. Warunkiem skutecznego wystąpienia z takim powództwem jest posiadanie przez pracownika interesu prawnego. Jeśli pracownik nie wykaże interesu prawnego w ustaleniu, że protokół powypadkowy jest sporządzony nierzetelnie, to jego powództwo zostanie oddalone. Kwestia oceny, czy pracownik ma interes prawny w wytoczeniu powództwa, o którym mowa, zależy od konkretnego przypadku.

W przypadku, gdy wypadek miał miejsce na terenie innego zakładu pracy, protokół powypadkowy zatwierdza pracodawca poszkodowanego pracownika. Zatwierdzony protokół powypadkowy, zawierający pouczenie o przysługujących środkach odwoławczych, pracodawca niezwłocznie doręcza poszkodowanemu pracownikowi (w razie wypadku śmiertelnego - członkom rodziny pracownika).

Protokół powypadkowy dotyczący wypadków śmiertelnych, ciężkich i zbiorowych pracodawca niezwłocznie doręcza właściwemu inspektorowi pracy.

Inspekcja pracy jest uprawniona m.in. do nadzoru i kontroli przestrzegania przepisów dotyczących zasad bezpieczeństwa i higieny pracy oraz do nakazania ustalenia, w określonym terminie, okoliczności i przyczyn wypadku. Wynika to z treści art. 10 ust. 1 pkt 1 i art. 11 pkt 6 ustawy z dnia 13 kwietnia 2007 r. o Państwowej Inspekcji Pracy (Dz. U. z 2012 r. poz. 404 z późn. zm.). Właściwy inspektor pracy może więc zwrócić pracodawcy protokół powypadkowy dotyczący wypadków śmiertelnych, ciężkich i zbiorowych, z uzasadnionym wnioskiem o ponowne ustalenie okoliczności i przyczyn wypadku, jeżeli protokół zawiera ustalenia naruszające uprawnienia pracownika albo nieprawidłowe wnioski profilaktyczne.

Na podstawie zatwierdzonego protokołu powypadkowego, w którym stwierdzono, że wypadek jest wypadkiem przy pracy lub wypadkiem traktowanym na równi z wypadkiem przy pracy, należy sporządzić statystyczną kartę wypadku przy pracy. Wzór karty został określony przepisami rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 7 stycznia 2009 r. w sprawie statystycznej karty wypadku przy pracy (Dz. U. nr 14, poz. 80 z późn. zm.).

Część I statystycznej karty pracodawca sporządza nie później niż w terminie 14 dni roboczych od dnia, w którym został zatwierdzony protokół powypadkowy, a następnie przekazuje w terminie do 15 dnia roboczego miesiąca następującego po miesiącu, w którym zatwierdzono protokół. Część II - uzupełniającą, statystycznej karty sporządza się w terminie umożliwiającym zachowanie terminu jej przekazania, tj. nie później niż z upływem 6 miesięcy od dnia zatwierdzenia protokołu powypadkowego.

Statystyczną kartę przekazuje się w formie elektronicznej na portal sprawozdawczy Głównego Urzędu Statystycznego lub oryginał sporządzony w formie pisemnej do Urzędu Statystycznego w Gdańsku.

Ponadto, stosownie do art. 234 § 3 K.p. oraz § 16 ust. 1 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 1 lipca 2009 r. w sprawie ustalania okoliczności i przyczyn wypadków przy pracy (Dz. U. nr 105, poz. 870), pracodawca jest obowiązany do prowadzenia rejestru wypadków przy pracy na podstawie wszystkich protokołów powypadkowych. Rejestr powinien zawierać:

• imię i nazwisko poszkodowanego,
   
• miejsce i datę wypadku,
   
• informacje dotyczące skutków wypadku dla poszkodowanego,
   
• datę sporządzenia protokołu powypadkowego,
   
• stwierdzenie czy wypadek jest wypadkiem przy pracy,
   
• datę przekazania do ZUS wniosku o świadczenia z tytułu wypadku przy pracy,
   
• liczbę dni niezdolności do pracy,
   
• inne informacje, niebędące danymi osobowymi, których zamieszczenie w rejestrze jest celowe, w tym wnioski i zalecenia profilaktyczne zespołu powypadkowego.

Na następnych stronach przedstawiamy przykładowo wypełniony protokół ustalenia okoliczności i przyczyn wypadku oraz rejestr wypadków przy pracy.

W stosunku do osób niebędących pracownikami (np. świadczących pracę na podstawie umów prawa cywilnego, prowadzących działalność pozarolniczą), które uległy wypadkom przy wykonywaniu pracy, stosuje się przepisy rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 19 grudnia 2002 r. w sprawie trybu uznawania zdarzenia powstałego w okresie ubezpieczenia wypadkowego za wypadek przy pracy, kwalifikacji prawnej zdarzenia, wzoru karty wypadku i terminu jej sporządzenia (Dz. U. nr 236, poz. 1992 ze zm.). Dla tych osób, po ustaleniu okoliczności i przyczyn wypadku - nie później niż w terminie 14 dni od dnia uzyskania zawiadomienia o wypadku - kartę wypadku sporządzają podmioty wymienione w art. 5 ust. 1 ustawy wypadkowej, tj.:

• podmiot wypłacający stypendium sportowe - w stosunku do pobierających te stypendia,
   
• podmiot, na którego rzecz wykonywana jest odpłatnie praca w czasie odbywania kary pozbawienia wolności lub tymczasowego aresztowania - w stosunku do wykonujących tę pracę na podstawie skierowania do pracy,
   
• Kancelaria Sejmu w stosunku do posłów i posłów do Parlamentu Europejskiego wybranych w Rzeczypospolitej Polskiej oraz Kancelaria Senatu w stosunku do senatorów,
   
• pracodawca, u którego osoba pobierająca stypendium odbywa staż, przygotowanie zawodowe dorosłych, przygotowanie zawodowe w miejscu pracy lub szkolenie, lub jednostka, w której osoba pobierająca stypendium odbywa szkolenie - w stosunku do osoby pobierającej stypendium w okresie odbywania tego stażu, przygotowania zawodowego dorosłych, przygotowania zawodowego w miejscu pracy lub szkolenia na podstawie skierowania wydanego przez powiatowy urząd pracy lub przez inny podmiot kierujący, pobierania stypendium na podstawie przepisów o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy w okresie odbywania studiów podyplomowych,
   
• spółdzielnia produkcyjna, spółdzielnia kółek rolniczych - w stosunku do członków tych spółdzielni oraz innych osób traktowanych na równi z członkiem spółdzielni, w rozumieniu przepisów o systemie ubezpieczeń społecznych, wykonujących pracę na rzecz tych spółdzielni,
   
• podmiot, na którego rzecz wykonywana jest praca na podstawie umowy agencyjnej, umowy zlecenia lub umowy o świadczenie usług, do której zgodnie z Kodeksem cywilnym stosuje się przepisy dotyczące zlecenia - w stosunku do wykonujących te umowy,
   
• osoba wykonująca pracę na podstawie umowy agencyjnej, umowy zlecenia lub umowy o świadczenie usług, do której zgodnie z Kodeksem cywilnym stosuje się przepisy dotyczące zlecenia - w stosunku do współpracujących z tą osobą,
   
• ZUS - w stosunku do prowadzących pozarolniczą działalność oraz współpracujących przy prowadzeniu takiej działalności w rozumieniu przepisów o systemie ubezpieczeń społecznych, a także w stosunku do wykonujących pracę na podstawie umowy uaktywniającej, o której mowa w ustawie z dnia 4 lutego 2011 r. o opiece nad dziećmi w wieku do lat 3,
   
• właściwa zwierzchnia instytucja diecezjalna lub zakonna - w stosunku do duchownych,
   
• pracodawca, u którego poborowy odbywa zastępczą służbę wojskową - w stosunku do odbywających tę służbę,
   
• Krajowa Szkoła Administracji Publicznej - w stosunku do słuchaczy tej szkoły pobierających stypendium,
   
• pracodawca - w stosunku do osób wykonujących pracę na podstawie umowy agencyjnej, umowy zlecenia lub umowy o świadczenie usług, do której zgodnie z Kodeksem cywilnym stosuje się przepisy dotyczące zlecenia albo umowy o dzieło, jeżeli umowa taka została zawarta z pracodawcą, z którym osoby te pozostają w stosunku pracy,
   
• podmiot, z którym została zawarta umowa agencyjna, umowa zlecenia lub umowa o świadczenie usług, do której zgodnie z Kodeksem cywilnym stosuje się przepisy dotyczące zlecenia, albo umowa o dzieło - w stosunku do osób wykonujących umowę, jeżeli w ramach takiej umowy praca jest wykonywana na rzecz pracodawcy, z którym osoby te pozostają w stosunku pracy,
   
• podmiot, w którym funkcjonariusz celny pełni służbę - w stosunku do tych funkcjonariuszy.